Trasę zwiedziłam kilkanaście miesięcy temu, nie miałam jednak wcześniej czasu na jej opisanie. Co jest dla mnie zaskoczeniem to, to że wciąż mam ją przed oczami, tak jakbym była tutaj wczoraj. Podobne (biegnące pod miastami) trasy podziemne w kraju zlewają mi się w jedną całość. Nic szczególnego z nich nie zapamiętałam. Można by więc rzec, że są trasy podziemne i jest Kłodzko.
600 m, które pokonuje się podziemiami kłodzkimi tak pomyślano, by przekazać turystom jak najwięcej informacji w bardzo urozmaiconej formie. I zapewne dzięki temu miejsce to można zapamiętać przez bardzo długi czas.
Historia podziemnego miasta
Unikalne w skali całego kraju zachowane kłodzkie podziemia służyły niegdyś mieszkańcom miasta do celów obronnych i gospodarczych. Wielokondygnacyjne piwnice nadal skrywają wiele sekretów. W podziemnym labiryncie toczyło się życie codzienne, zapewne były również miejscem wielu dramatów podczas konfliktów zbrojnych.
Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej kłodzkie podziemne miasto, drążone i pogłębiane przez wieki, nigdy nie remontowane i nie konserwowane, od lat podmywane wodami gruntowymi, znienacka przypomniało o sobie. W 1948 r. fundamenty budynków kłodzkiej starówki zaczęły osiadać. Zapadały się ulice, pękały ściany domów. Na ratunek w 1958 r. wezwano specjalistów z Akademii Górniczo-Hutniczej z Krakowa: prof. Feliksa Zalewskiego, prof. Zbigniewa Strzeleckiego i Stanisława Ropskiego. Wówczas zlecono także warszawskiemu Speleoklubowi rozeznanie całego układu lochów. W ratowaniu kłodzkiej starówki wykorzystano metody górnicze. Przez wiele lat pracowało w labiryncie stu górników, aż do 1975 r., kiedy prace ukończono. W tym czasie w podziemiach znajdowano przedmioty codziennego użytku, wyroby rzemieślników i egzemplarze dawnej broni.
Idea stworzenia w Kłodzku podziemnej trasy zrodziła się w głowie prof. Zbigniewa Strzeleckiego podczas zabezpieczania kłodzkiej starówki. Wraz ze współpracownikami wyodrębnił w pierwszej i drugiej kondygnacji podziemnych korytarzy odcinek prowadzący od pałacu Zawiszy Czarnego do podnóża Twierdzy Kłodzkiej. Ze względów bezpieczeństwa niektóre fragmenty trasy zostały przemurowane, komory zabezpieczone łukami lub częściowo przebudowane. Uroczyste otwarcie trasy turystycznej imienia Tysiąclecia Państwa Polskiego nastąpiło 4 grudnia 1976 r.
„Podziemne miasto” przez wieki służyło Kłodzczanom jako naturalny schron w czasie oblężeń czy pożarów. W czasie pokoju przestrzenie te wykorzystywane były jako magazyny. Domy zamożnych mieszczan i rzemieślników składały się z szerokiej sieni oraz kantoru kupieckiego, klatki schodowej i zaplecza warsztatowego lub magazynowego w części parterowej, powyżej znajdowały się kondygnacje, na których mieszkały rodziny i służba. Dodatkowe, obszerne pomieszczenia stanowiły głębokie piwnice sukcesywnie drążone przez stulecia. Po kilku wiekach stanowiły one całkiem skomplikowany labirynt. Spełniały rolę magazynów - chłodni o doskonałych warunkach - stałej temperaturze i wilgotności, zwłaszcza dla łatwiej psujących się towarów. Jednak piwnice te mogły pełnić również rolę inną niż magazynowa.
Stanowiły dodatkowe miejsce dla czynności gospodarczych, ponieważ zabudowa miejska ograniczała możliwość poszerzania działek mieszczańskich na powierzchni.
Studnie miejskie
Średniowieczne i wczesnonowożytne Kłodzko wyposażone było w kilkanaście publicznych i prywatnych studni czerpalnych, ulokowanych w obrębie murów miejskich i zabudowań na Górze Zamkowej (tam korzystano z pięciu studni: najstarsza pochodziła z 1393 roku i zwana była Tumską, a najgłębsza - Piekarska, była głęboka na ok. 60 m). Największego zapotrzebowania na wodę czerpaną ze studni wymagał przemysł spożywczy (zwłaszcza browarnictwo), w celach konsumpcyjnych wodę studzienną czerpali zwykle ubodzy mieszkańcy miasta.
Ze względu na budowę geologiczną Kłodzka budowanie (a właściwie wykuwanie) studni było przedsięwzięciem trudnym i czasochłonnym, szczególnie w wyżej położonych partiach miasta.
Jedna z kłodzkich legend dotyczy budowy Studni Tumskiej na Górze Zamkowej, którą przypisuje się niejakiemu szewcowi Czesławowi. Pracowity rzemieślnik w ciągu 9 lat wykuł w litej skale studnię o głębokości ok. 30 m i średnicy 2 m, a jego dzienny urobek mieścił się w jego skórzanym fartuchu szewskim. Do wyciągania wody ze studni służył paternoster - przyrząd nazwany tak z powodu pacierza, którego odmówienie trwało tyle, ile wyciągnięcie wody ze studni.
Znaczenie czerpalnych studni miejskich zmniejszyło się wskutek powstania wodociągów w 1540 r., zasilających studnie pełniące odtąd funkcję ujęcia wody.
Zatruwanie studni
Będące jedynymi i pewnymi źródłami życiodajnej wody studnie były pilnowane i chronione, zwłaszcza w czasach wojennych. Studnie prywatne odgradzane były płotami w celu ograniczenia do nich postronnych osób.
Tym niemniej jedna z legend podaje, że w 1806 r. doszło do zatrucia Studni Piekarskiej, znajdującej się na Górze Zamkowej w obrębie zabudowań fortecznych. Zgodnie z przekazem, czynu tego dopuściła się Charlotta Ursini - mieszkanka Kłodzka i zwolenniczka napoleońskiej armii oblegającej w owym czasie miasto. Sprowadzając na załogę twierdzy rozstrój żołądka o ogólne osłabienie, Charlotta Ursini miała doprowadzić do poddania się pruskich żołnierzy francuskim najeźdźcom.
Inna legenda opowiada historię z czasów oblężenia Kłodzka przez cesarskie wojska austriackie w 1622 r. kiedy w studniach miejskich zatruto wodę. Jedynymi źródłami czystej wody stały się wówczas podziemne studnie prywatne - m. in. bogatego kupca Honzy oraz pazernego piekarza Ernesta. Piekarz zwietrzywszy interes zaczął sprzedawać wodę ze swojej studni, natomiast poruszony niedolą mieszczan Honza zezwolił im na korzystanie z własnej studni bez żadnych ograniczeń. Chciwy Ernest niezadowolony z hojności kupca, począł wymagać od wszystkich kupujących u niego chleb również zakupu wody. Epilog tej historii nie był dla piekarza łaskawy...
Kłodzkie piwo
Piwo od średniowiecza do czasów nowożytnych było podstawowym napojem w miastach dawnego Dolnego Śląska. Woda, często zanieczyszczona, powodowała choroby układu pokarmowego i przenosiła zarazki.
Piwo, dużo słabsze od dzisiejszego, było znacznie bezpieczniejsze. Pili je wszyscy - dorośli i dzieci; podawano je nawet chorym w domach szpitalnych. Spożywanie piwa dozwolone było także w okresach postu. Średnie dzienne spożycie trunku na osobę oblicza się w tym czasie na ok. 2 litry.
Kłodzkie piwo jęczmienne i pszeniczne znane było na Śląsku ze znakomitej jakości, a jego produkcja w Kłodzku, prowadzona przez słodowników i piwowarów, była ważnym i częstym zajęciem mieszczan. Przywilej warzenia piwa był regulowany przez miejscowe prawo.
Już w średniowieczu przywilej ten miało ok. 200 domostw w Kłodzku. W XV w. specjalna rada powołana przez miejskich rajców zajmowała się sprawdzaniem, na jaką skalę przebiega produkcja piwa prowadzona pod kłodzkimi domami i czy jest ona zgodna z ilością zawartą w przywilejach. Informacja ta jest źródłowym potwierdzeniem zagospodarowywania podziemnych komór nie tylko jako miejsc przechowywania piwa, ale również jako słodowni.
Skład amunicji
Kłodzkie podziemia w czasie wojen i oblężeń służyły jako magazyny broni i amunicji. Zagmatwany labirynt podziemnych korytarzy znany tylko mieszkańcom miasta, zapewniał wyjątkową ochronę podczas oblężeń i pożarów.
Podczas prac prowadzonych w ramach ratowania kłodzkiej starówki górnicy znaleźli w podziemnych wyrobiskach obok przedmiotów codziennego użytku elementy dawnej broni.
Na trasie można się także dowiedzieć sporo o profesji kata i stosowanych karach – a zwiedzaniu towarzyszą niesamowite efekty dźwiękowe.
Kat
Pojawienie się urzędu kata należy wiązać z wykształceniem się sądownictwa i pierwszych kodeksów prawa niemieckiego. Pierwsze wzmianki o zawodowych katach pojawiają się w źródłach w XIII w., ale profesjonalizacja fachu katowskiego i regulacje z nimi związane ewoluowały powoli. Obowiązki kata polegające początkowo na wymierzaniu kar cielesnych zostały z czasem poszerzone o wykonywanie tortur i wiele innych „nieczystych” funkcji w mieście.
Kat miał dbać o katownie, jej oświetlenie, instrumentarium, stan techniczny urządzeń penitencjarnych na terenie miasta, dozorować miejsca straceń i kaźni, stan ciał wystawionych na widok publiczny po egzekucji, dbać o czystość w więzieniu miejskim, sprzątać nieczystości z ulic miasta, sprawować nadzór nad domem publicznym.
Ta ostatnia funkcja z pozoru administracyjna była w istocie usankcjonowanym stręczycielstwem i sutenerstwem.
Kat a inny mieszkańcy miasta
Kat był traktowany przez mieszczan z dużym dystansem. „Nieczysty" charakter profesji powodował społeczną alienację. Obecność kata wśród „porządnych obywateli" nie była pożądana, dotyczyło to zarówno miejsca w kościele, jak i karczmie. Dodatkowo kaci dość szybko się bogacili, co jeszcze bardziej potęgowało niechęć w stosunku do nich. Dom kata znajdował się na obrzeżach miasta, często obok miejsc zamieszkania hycla, grabarza czy domów publicznych. Społeczny ostracyzm i ograniczenie funkcji społecznych dotykał całą rodzinę kata, co sprawiało, że zawód kata był dziedziczny niejako w skutek tej alienacji. Nawet związki małżeńskie zawierane były w obrębie rodzin
katowskich. W ten sposób wykształcały się klany katowskie.
Kaci kłodzcy
Miasto Kłodzko w XVI w. jako jedyne w regionie zatrudniało własnego kata. Pierwszy znany z imienia i nazwiska Lorenz Volkmann pojawia się w źródłach kłodzkich ok. 1569 r.
Jednym z najbardziej znanych katów kłodzkich był Christopher Kühn, który w połowie XVII w. oprócz katowni w Kłodzku posiadał także Meisterei w Wambierzycach, Radkowie i być może w Otmuchowie, skąd pochodziła jego żona Anna Catharina Hildebrandt, córka kata otmuchowskiego. Kühn według źródeł wszedł na drogę przestępczą i nie przestrzegał nakazów kłodzkich władz miejskich. Według przekazów w kłodzkich źródłach miejscowi kaci zajmowali się również usługami medycznymi, przeciw czemu protestowali miejscowi cyrulicy oskarżając katów o fuszerki. Z tego powodu władze zwolniły z posad katów: Christophera Kühna i Hansa Gottschalka.
Kary
Od XVI w. przestępstwa karano coraz surowiej i z dużym okrucieństwem.
W procesach inkwizycyjnych dopuszczano tortury. Obok coraz popularniejszych w XVI w. procesów inkwizycyjnych za szczególnie szkodliwe społecznie uznane zostały przestępstwa przeciw moralności.
Dopiero na przełomie XVIII/XIX w. kodyfikacje karne zostały zreformowane - wtedy też doszło do likwidacji publicznej formy egzekwowania kar, a z kodeksów karnych bezpowrotnie wycofane zostały tortury. Kat wykonywał karę śmierci już nie publicznie, a w zaciszu więziennego dziedzińca.
Formy kar w XVI w.
W 1532 r. powstał kodeks cesarza Karola V, tzw. Carolina, w którym znalazły się formy wymierzania kar śmierci w miastach lokowanych na prawie niemieckim. Były to:
- łamanie kołem za morderstwo, trucicielstwo,
- ćwiartowanie za zdradę,
- ścięcie za gwałt, rabunek, spędzanie płodu, spowodowanie bezpłodności,
- spalenie za czary, podpalenie, fałszowanie monet, świętokradztwo, sodomię, homoseksualizm,
- powieszenie za kradzież dużą, recydywę kradzieży,
- pogrzebanie żywcem i przebicie palem za dzieciobójstwo popełnione przez matkę.
W przypadku recydywistów jako dodatkowe obostrzenie kary stosowano wleczenie końmi na miejsce straceń oraz rwanie ciała rozpalonymi kleszczami. Wobec kobiet nie zalecano stosowania łamania kołem, ćwiartowania, powieszenia. Stosowano wówczas zamiennie utopienie.
Jako kary okaleczające kodeks Carolina przewidywał:
- odcięcie palców prawej ręki za krzywoprzysięstwo,
- oślepienie za kradzież dużą zamiast kary śmierci,
- wyrwanie języka i uszu.
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych znajdujących się w podziemiach.
Przeczytaj także:
- Podziemne Miasto Osówka. „Niemcy śledzą wszystkie nasze tutaj poczynania”
- Jedlina-Zdrój w nowej odsłonie
- Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa w Jaworzynie Śląskiej, woj. dolnośląskie
- Droga Stu Zakrętów: Kudowa-Zdrój – Radków, woj. dolnośląskie
- Wambierzyce - Dolnośląska Jerozolima
****************************************************************************************************************
Miło mi poinformować, że Podziemnej Trasie Turystycznej
przyznałam (jak najbardziej subiektywne)
wyróżnienie:
Muzeum Miesiąca stycznia 2017 roku
za takie przygotowanie trasy dla zwiedzających, aby w bardzo atrakcyjnej i niebanalnej formie poznali ciekawą historię podziemi oraz samego miasta
Wyróżnienie: Muzeum Miesiąca grudnia 2016 roku przyznałam Kłodawskiej Podziemnej Trasie Turystycznej za atrakcyjne muzeum w niezwykłym miejscu oraz rzadko spotykane zaangażowanie przewodnika w przekazywaniu wiedzy turystom.
