Ruiny zamku usytuowane są na sztucznym kopcu (w 1574 r. obmurowanym tzw. murami parkanowymi tworzącymi taras dla dział). Kopiec otoczony był nawodnioną, głęboką fosą i wałem. Od północnego wschodu do zamku przylegało gospodarcze podzamcze zwane „przygródkiem”. Według inwentarza z 1758 r. znajdowały się tam: stajnie, wozownia, spichlerz, chlewy, browar, gorzelnia, dom ekonoma oraz dwór starosty. Koło browaru stała studnia z żurawiem. Od zachodu, między zamkiem a miastem znajdował się staw rybny, natomiast od południa i południowego wschodu zamek oblewała rzeka Czarna Przemsza spiętrzona tamą młyna w duże rozlewisko. Od strony wschodniej rozciągały się tereny podmokłe i bagna.

Jedyny możliwy dostęp do zamku wiódł od strony północnej, toteż był on solidnie flankowany ogniem z baszty i barbakanu oraz tarasu artyleryjskiego. Ponadto zabezpieczał go parkan przygródka oraz dwa mosty, w tym jeden zwodzony.

Obecnie zamek znajduje się w trwałej ruinie, choć dobrze zachowały się w pełni zewnętrzne mury skrzydeł mieszkalnych (z wyjątkiem ściany południowej), dwa pełne fragmenty ścian skrzydeł mieszkalnych od strony dziedzińca, baszta nad bramą główną, barbakan, fragmenty oryginalnej kamieniarki (kolumny, futryny okien) oraz XVI-wiecznych murów obronnych. Jedynym do tej pory zrekonstruowanym (w latach 70.) większym elementem zamku jest fragment przyziemia skrzydła wschodniego (od strony dziedzińca).

Historia

• Pierwsza wzmianka o zamku w Siewierzu pochodzi z 1337 r., ale jego początki nie zostały jeszcze jednoznacznie ustalone. Najnowsze badania historyczne prowadzone od 2002 r. (mgr A. Rok) datują powstanie murowanego zamku na lata 1304-1337. Być może jego budowę należy wiązać z przypuszczalnym objęciem po 1311 r. samodzielnych rządów w Siewierzu przez (któregoś z) synów Kazimierza II bytomskiego - Mieszka i (lub) Jerzego? Nie można również wykluczyć przeciągnięcia się prac budowlanych na wczesne lata panowania książąt cieszyńskich (1337 - 1359). Zasadniczy zrąb gotyckiego zamku (składający się z cylindrycznej wieży ostatniej obrony - tzw. stołpu, zwieńczonego krenelażem murów obwodowych i budynku mieszkalnego) zbudowany został na zgliszczach spalonego, drewnianego gródka kasztelańskiego wzniesionego w 2. poł. XIII w. Kwestia początków zamku wymaga dalszych badań historycznych i archeologicznych.

• Pierwsza (przed 1443 r.) niezależność Księstwa Siewierskiego nie trwała długo, gdyż już w 1337 r. Siewierz był w posiadaniu księcia bytomskiego Władysława, który w tym samym roku sprzedał zamek Siewierz wraz z całym podległym mu terytorium Kazimierzowi l, księciu cieszyńskiemu. W posiadaniu książąt cieszyńskich zamek pozostał do 1443 r., za wyjątkiem lat 1359- 1368, kiedy to został sprzedany Bolkowi II świdnickiemu. Książę ten w 1367 r. gościł z dworem na siewierskim zamku.

• W 1443 r. książę cieszyński Wacław popadłszy w kłopoty finansowe sprzedał Księstwo Siewierskie z zamkiem biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu. Na mocy wystawionego wówczas dokumentu kupna - sprzedaży, na kolejnych biskupów krakowskich przelana została pełna władza książęca, jaka nad Siewierzem przysługiwała książętom bytomskim i cieszyńskim. Z racji tego biskupi krakowscy przyjęli świecki tytuł książąt siewierskich, a Księstwo Siewierskie nie zostało włączone do Polski, lecz stało się prawie niezależnym tworem politycznym z własnym wojskiem, surowym prawem, szlachtą, gospodarką, monetą. Ustrój Księstwa Siewierskiego w latach 1443 - 1552 podobny był bardziej do ustroju ówczesnych państw zachodnioeuropejskich niż Polski, natomiast w okresie 1552 - 1790 ewoluował do formy zbliżonej do monarchii stanowej.

• Na początku 1444 r. - nie godząc się z przejęciem Księstwa Siewierskiego przez biskupa krakowskiego - książę raciborski Mikołaj podstępem opanował zamek siewierski i odparł w nim oblężenie wojsk małopolskich (wysłanych przez Oleśnickiego z odsieczą) dowodzonych przez podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca. Wojska raciborskie pozostały na zamku do lata 1445 r. i po pertraktacjach wydały go w ręce Oleśnickiego. W 1450 r. zamek siewierski odparł wielki szturm wojsk księcia na Toszku - Przemysława, wspomaganego przez najemne oddziały rycerzy- rozbójników. Natomiast w latach 1452 -1453 bezskutecznie podchodziły pod niego oddziały Bolka opolskiego i ponownie Przemysława.

• Pod rządami biskupów krakowskich w siewierskim zamku ogniskowało się życie polityczne i kulturalne Księstwa Siewierskiego. Zamek stał się książęcą siedzibą biskupów i ich dworu, siedzibą urzędów: starosty, kanclerza biskupiego i sędziów. Przechowywano w nim całe archiwa: księgi ziemskie, grodzkie wreszcie trybunalskie. Zamek pełnił rolę miejsca schronienia dla szlachty i mieszczan siewierskich na wypadek wojny. Posiadał on stałą załogę wojskową. Ponieważ biskup krakowski noszący jednocześnie tytuł książęcy, z racji sprawowanego urzędu głowy Kościoła krakowskiego musiał często przebywać w Krakowie, w jego imieniu pełną władzę nad zamkiem i całym Księstwem reprezentowali stale tu rezydujący starostowie.

• Biskupi przebudowali gotycki zamek, zarówno pod kątem rezydencjonalnym (przebudowa renesansowa Piotra Tomickiego i Jana Latalskiego w latach 1524 - 1537 związana z wyburzeniem stołpu i budową skrzydła zachodniego i południowego), jak i militarnym (przebudowa Jana Konarskiego w 1518 r.: baszta ogniowa i Franciszka Krasińskiego w 1574 r.: barbakan i mury parkanowe, którymi opasano zamek u jego podstawy tworząc tym samym taras dla dział).

• Ok. 1625 r. na zamku rozpoczął działalność Trybunał Siewierski. Sądy w Księstwie Siewierskim słynęły ze swej surowości. Znane jest do dziś powiedzenie: „Bij, kradnij, zabijaj, lecz Siewierz omijaj”. W tym powiedzeniu ukryte są trzy główne przestępstwa, za które groziła kara śmierci, tj.: pobicie, kradzież, morderstwo. W lochach baszty przetrzymywano więźniów czekających na wyrok lub za mniejsze przewinienia.

• W okresie wojen XVII i XVIII w. zamek był wielokrotnie wykorzystywany militarnie m.in. w okresie  potopu szwedzkiego (1655-1660) na zamku kwaterowały oddziały Stefana Czarnieckiego.

•Ostatnia wielka przebudowa miała miejsce na przełomie XVII/XVIII w. Dokonana została ona przez biskupów Jana Małachowskiego i Felicjana Szaniawskiego (m.in. Budowa skrzydła wschodniego i barokowej kopuły na baszcie).

• Na mocy uchwał Sejmu Wielkiego (1788-1792) Księstwo Siewierskie zostało włączone w 1790 r. w skład Rzeczpospolitej.

Zamek przejęty na rzecz skarbu państwa miał pełnić nadal rolę centrum administracyjnego ziemi siewierskiej, jednak III rozbiór Polski i zajęcie Siewierza przez Prusy pokrzyżowały te plany. W latach 1795-1807 na zamku Prusacy urządzili manufakturę sukienniczą. Po wyparciu Prusaków z Siewierza i włączeniu go w skład Księstwa Warszawskiego (a od 1815 r. Królestwa Polskiego) opuszczony zamek samoistnie popadł w ruinę. Pod dachami stał do połowy XIX w., kopuła na baszcie istniała od 1870 r., natomiast prawie w komplecie mury stały jeszcze na początku XX w.

• Częściowe prace zabezpieczające przeprowadzono w latach 1970-1975 i 1998-2002, a w kolejnych latach prowadzono systematycznie roboty remontowo-konserwatorskie.

W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.