Pierwsze centrum miasta wytyczone zostało na początku XIV w., po tym jak pod koniec lat siedemdziesiątych XIII w. spłonęła pierwsza osada Wambresin. Nowej wówczas osadzie, położonej na wzniesieniu naprzeciw grodziska i przy skrzyżowaniu lokalnych szlaków handlowych, nadano owalny kształt. Wytyczono też niewielki rynek, lokując w jego południowo-zachodniej części kościół parafialny. Wokół rynku stawiano prawdopodobnie niewielkie parterowe domy z gliny i drewna, pokryte strzechą. W XVI w. stały tu drewniany, przypominający wieżę, ratusz, kramy wokół niego oraz browar.
Liczne na przestrzeni wieków pożary miasta przyniosły ogromne straty i zniszczenia niemal wszystkich zabudowań. Po ostatnim, w 1792 roku, zmieniono założenia urbanistyczne. Wytyczono prostokątny kształt miasta z kwadratowym rynkiem pośrodku, przesuwając nieznacznie całość względem pierwszego centrum w kierunku południowo-wschodnim. Teren wokół rynku podzielono na wąskie i długie działki. Od frontu stawiano parterowe budynki mieszkalne, w podwórzu warsztaty, stajnie i budynki gospodarcze. Powierzchnia i wygląd rynku zmieniły się na przestrzeni XIX i XX w. Parterowe domy sukcesywnie zamieniano na urokliwe secesyjne kamienice, przy których stawiano oficyny czynszowe. W 1836 roku wybudowano tu kościół ewangelicki, w 1845 roku położono bruk, a pod koniec XIX wieku - chodniki.
Sercem Wąbrzeźna był i jest rynek. Od wieków to miejsce spotkań mieszkańców oraz centrum życia handlowego i społecznego. Już w średniowieczu odbywały się tu kwartalne jarmarki, które przyciągały handlujących i tłumy kupujących. To tu stanął pierwszy ratusz, w którym siedzibę miały władze miasta, i to tutaj witano znamienitych gości oraz organizowano uroczystości religijne i obywatelskie. Rynek był świadkiem wielu wydarzeń. Zaglądali tu m.in. król Władysław Jagiełło, dostojnicy Kościoła, znani pisarze i działacze polityczni. To tu wąbrzeźnianie wraz z gen. Józefem Hallerem świętowali powrót Wąbrzeźna do Macierzy.
Charakter tego miejsca nie zmienia się od XIV w. Dzisiaj rynek jest ładnie odrestaurowany. Królują na nim dwie jaszczurki, będące symbolem założonego w 1397 r. Towarzystwa Jaszczurczego - stowarzyszenia rycerstwa ziemi chełmińskiej. Była to organizacja szlachty z ziemi chełmińskiej założona 24 lutego 1397 w Radzyniu Chełmińskim jako bractwo rycerskie, które miało bronić członków przed wszelkim bezprawiem. Związek działał jawnie i był tolerowany oraz uznawany przez władze zakonne jako organizacja broniąca interesów rycerskich.
Ciekawostka
Największy w mieście hotel Pod Białym Orłem w okresie międzywojennym mógł przyjąć 18 gości w 12 pokojach. Cena za noc w jednoosobowym pokoju z łazienką wynosiła 4 zł, a w dwuosobowym 6. O wysokim standardzie hotelu może świadczyć fakt, że prócz elektrycznego oświetlenia posiadał on również instalację centralnego ogrzewania.
Kto rządził miastem na przestrzeni wieków?
Pierwsze informacje o władzach miejskich Wąbrzeźna pochodzą z 1499 r. - m.in. jest to fakt kupna przez biskupa chełmińskiego 7 łanów ziemi we wsi Prusy, co zostało zarejestrowane w księdze ławniczej w obecności burmistrza, rajcy oraz sędziego i ławników. Odbyło się to w domu byłego burmistrza Stefana. Niewiele wiadomo o losach wąbrzeskiego ratusza, w którym siedzibę miały rada miejska i sąd ławniczy. Wzmianka o ratuszu w przywileju z 1534 r. oraz wiedza, że zawierano umowy w domu byłego burmistrza, pozwalają przypuszczać, że ratusz, zniszczony w 1464 r., odbudowany został dopiero po 1499 r. Mieścił się on w centrum rynku i był otoczony przez budy handlowe. Ostatecznie został zniszczony w 1655 r. i prawdopodobnie od tego momentu siedziba władz miejskich mieściła się w domach kolejnych burmistrzów.
18 września 1772 r. do Wąbrzeźna przybył pruski komisarz von Gaudi. Na jego polecenie akta magistratu i sądu zostały złożone w kościele i opieczętowane, a kilka dni później wąbrzescy burmistrzowie (Roch Jankiewicz i Szymon Klugiewicz) reprezentowali miasto w akcie hołdowniczym przed pruskim królem.
W latach 1807 - 1815 Wąbrzeźno wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego. 21 czerwca 1815 r. ówczesny burmistrz Brodowski otrzymał polecenie zdjęcia polskich godeł i zastąpienia ich pruskimi.
W 1864 r. tylko 413 osób było uprawnionych do głosowania w wyborach do rady miejskiej, ale wyłącznie 1/3 z nich skorzystała z tego przywileju wybierając 12 swoich przedstawicieli.
W 1908 r. na etacie miasta zatrudnionych było 16 urzędników i funkcjonariuszy: burmistrz, sekretarz miejski, kamlarz (kierownik gospodarki i finansów miejskich), budowniczy miejski, kierownik rzeźni miejskiej, 8 niższych urzędników oraz 3 funkcjonariuszy, w tym 2 stróżów nocnych. Pensja burmistrza wynosiła 4000 marek rocznie, a np. stróża 600-700. Obecny neogotycki ratusz z wieżą zegarową wzniesiono w roku 1892, na wzór ratusza w niemieckiej Kilonii.
W dwudziestoleciu międzywojennym niezwykle rzadko zdarzał się fakt pełnienia funkcji radnego przez kobietę. Taka sytuacja miała miejsce w Wąbrzeźnie. Po wyborach w 1933 roku radną została Helena Żuralska, żona kupca. W 1928 r. jedyną kobietą wśród urzędników Magistratu była maszynistka Gertruda Ogińska.
Ostatnie przed wybuchem II wojny światowej wybory samorządowe odbyły się 18 grudnia 1938 r. Mieszkańcy głosowali w 4 okręgach wyborczych i wybierali 16 radnych. Największe poparcie i 6 mandatów uzyskało Stronnictwo Narodowe.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Miasto Zakochanych - Chełmno
- Zamek w Brodnicy z jedną z najwyższych wież gotyckich w Polsce
- Muzeum w Brodnicy - Spichlerz
- Regionalną Izbę Pamięci Marii Dąbrowskiej w Płonnem
- Górę Modrzewiową w leśnictwie Płonne
- Ośrodek Chopinowski w Szafarni
- Kowalewo Pomorskie, czyli Piękne Jezioro
- Krzyżacki zamek w Golubiu-Dobrzyniu
- Ruiny gotyckiego zamku krzyżackiego w Radzyniu Chełmińskim
W pobliżu można zjeść w:
- Barze u Madzi (niedaleko ratusza - na rogu ulic Wolności i Pruszyńskiego)
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
