Z historii
Zaczątkiem miasta była średniowieczna osada położona przy przeprawie przez Iłżankę (w pobliżu współczesnego skrzyżowania ulicy Tatarskiej i ulicy Staromiejskiej). Funkcjonował tu drewniano-ziemny gródek obronny, wokół którego rozwinęła się osada rzemieślniczo-kupiecka (do dziś zachowało się grodzisko nazywane "Kopcem tatarskim").
Pierwsze pisemne wzmianki o Iłży pochodzą z drugiej połowy XIII wieku. Była wówczas znaczącym ośrodkiem i najprawdopodobniej posiadała już prawa miejskie. W roku 1241, a potem w 1260 roku miejscowość została zniszczona przez najazdy tatarskie. Aby ochronić miejscowość przed następnymi rabunkami rozpoczęto budowę nowego obiektu obronnego. Na jego umiejscowienie wybrano wnoszące się wysoko ponad gościńcem, niedostępne wzgórze, położone na południe od dotychczasowej osady.
Walory obronne zamku sprawiły, że u jego stóp, zaczęła rozwijać się osada handlowa. Lokowana została na prawie niemieckim (magdeburskim). Wytyczono kwadratowy rynek z prostopadle odbiegającymi od niego ulicami. Mieszkańcy miasta płacili podatki na rzecz biskupów krakowskich. W 1413 roku Władysław Jagiełło potwierdził przywilej, na mocy którego Iłża miała prawo organizacji dwóch jarmarków oraz targów w każdy poniedziałek.
Rzemiosło artystyczne i garncarstwo
W XV wieku, korzystając z miejscowych rud żelaza i opału z okolicznych lasów, zaczęły rozwijać się kuźnie, a na bazie ich wyrobów - rzemiosło metalowe. Na rzeczce Iłżance powstały młyny. Iłża znana była wówczas z wyśmienitego piwa, które sprzedawano także w innych miastach należących do biskupów krakowskich.
Iłża to także prastary ośrodek sztuki rękodzielniczej. Już w XIII wieku znana była w Europie z wyrobów garncarskich. Lata największej świetności przypadają na koniec XVI stulecia i pierwszą połowę następnego wieku. Cenione wyroby iłżeckich garncarzy znajdowały nabywców w wielu miastach Polski.
Dzięki rozwiniętemu rzemiosłu miasto przeżywało rozkwit. O jego zasobności świadczyły murowane domy, brukowane ulice i okazały ratusz, przypominający wyglądem krakowskie Sukiennice.
Jako jedno z nielicznych miast Iłża posiadała kanalizację i wodociągi. Od 1529 roku działała tu także łaźnia miejska. Siedem razy do roku odbywały się wielkie jarmarki.
W połowie XVII wieku, podczas wojen szwedzkich, miasto uległo zniszczeniu i do dawnej świetności już nie powróciło. Po trzecim rozbiorze Polski, Iłża dostała się pod panowanie austriackie, trwało ono do roku 1809. Odbudowa miasta nastąpiła dopiero w czasach Królestwa Polskiego. W 1823 roku przedsiębiorca żydowskiego pochodzenia uruchomił Fabrykę Naczyń Fajansowych. Rozwój Iłży przerwany został przez powstanie listopadowe.
W 1869 roku miasto straciło prawa miejskie, które odzyskało dopiero w roku 1925. We wrześniu 1939 miasto i okolice były miejscem bitwy stoczonej przez zgrupowanie "Prusy" z oddziałami niemieckimi. Lata hitlerowskiej okupacji przyniosły zagładę żydowskiej społeczności miasta i śmierć wielu członków ruchu oporu, którzy aktywnie działali tu przez całą wojnę.
Zamek
Zamek w Iłży to zamek biskupów krakowskich. Wybudowano go w latach 1326-47 na górze dominującej nad miastem - 183 m n.p.m. Został on zbudowany w stylu gotyckim z miejscowego kamienia na planie trójkąta z zaokrąglonymi narożami i okrągłą wieżą obronną. Około 30 lat później został rozbudowany przez biskupa Floriana z Mokrska. Jemu też przypisuje się obwarowanie miasta i zamku kamiennym murem.
W I połowie XV wieku kolejny właściciel zamku, biskup Jan Konarski, przebudował go w renesansową warownię. Podczas wojen szwedzkich zamek popadł w ruinę. Dzieła odbudowy dokonał biskup Andrzej Trzebnicki w 1670 roku. W latach 1732, 1750 i 1782 miały miejsce kolejne przebudowy. W 1789 roku na mocy postanowień Sejmu Czteroletniego dobra biskupie skonfiskowano na rzecz skarbu państwa. W XIX wieku, rządzący wówczas Austriacy, założyli w zamku szpital, później po pożarze budowla popadła w ostateczną ruinę.
Na szczycie wzgórza zachowała się najstarsza część ruin - resztki piwnic, ślad wjazdu, resztki bramy oraz okrągła wieża.
Ciekawostka
Iłża położona jest na Pogórzu Iłżeckim. Obszar ten zbudowany jest z utworów mezozoicznych północnego obrzeża Gór Świętokrzyskich, przykrytych utworami czwartorzędowymi (plejstoceńskimi i holoceńskimi). Obszar znajdujący się w granicach miasta charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu. Różnice wysokości względnych osiągają 60 cm. Centrum miasta usytuowane jest w dolinie rzeki Iłżanki, pomiędzy Wzgórzem Zamkowym i Wzgórzem św. Leonarda. Wzgórze Zamkowe, zbudowane z wapieni jurajskich, stanowi wschodnią ścianę przełomu rzecznego, najgłębszego i najbardziej malowniczego w tej części województwa. Przełom ten sięga na północy aż po Malenie, gdzie znacznie się rozszerza i wypłyca, wprowadzając rzekę na Równinę Radomską. Na południe od odcinka przełomowego rzeka Iłżanka tworzy rozlewisko, które pełni obecnie funkcję zbiornika rekreacyjnego. Cała dolina rzeki Iłżanki należy do Obszaru Chronionego Krajobrazu Iłża – Makowiec.
W pobliżu warto zobaczyć:
1. Nietulisko (Walcownia w Nietulisku Dużym - pamiątka po Staszicu)
2. Wąchock (Z wizytą w Wąchocku, byłej stolicy Polski)
3. Święty Krzyż (Po stu latach Święty Krzyż ponownie z wieżą)
4. Krzemionki (Krzemionki – turystyczno-archeologiczna perełka Polski)
