Co jest zaskoczeniem, na stronie opactwa nie ma słowa o muzeum. Także muzeum nie ma własnej strony internetowej, a w środku placówki obowiązuje absurdalny zakaz fotografowania zbiorów (zresztą niezgodny z prawem). No i mamy idealny patent na nieznane muzeum. A muzeum naprawdę warte jest zobaczenia. Między innymi dlatego, że romański kapitularz - nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym o czterech przęsłach wsparty jest - na co zwróciła uwagę oprowadzająca - na jednej kolumnie.
Ponadto w zbiorach muzealnych jest wiele unikalnych eksponatów, jak np. czaszka człowieka z XI wieku, u którego dokonano udanego przeszczepu kości sklepienia.
Niestety jak widać w Sulejowie wyraźnie zapomniano, że im więcej i głośniej o jakimś miejscu, tym lepiej.
Historia Sulejowa z mnichami pisana
Na skraju nieznacznej wyniosłości, opadającej w podmokłą i lesistą dolinę Pilicy, znajduje się miasto Sulejów, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1145 r. i z którym związana jest historia opactwa cystersów.
Książę na Wiślicy Kazimierz zwany Sprawiedliwym na chwałę Boga i Najświętszej Marii Panny ufundował w 1176 roku kościół i klasztor Cystersów. Konwent dwunastu mnichów z opactwem przybył z burgunckiego Morimond już w sierpniu następnego roku. W oddaleniu od osady, wśród lasów nad brzegiem Pilicy, mnisi przed 1232 r. zbudowali kamienny kościół i przystąpili do budowy klasztoru. Od tego momentu rozpoczyna się bogata w wydarzenia historia Sulejowa i klasztoru cysterskiego.
Opactwo sulejowskie należało do najbogatszych w kraju. Nadania książąt i królów, możnowładców kościelnych i świeckich oraz szlachty stworzyły wielkie bogactwo. Liczne wsie i regalia, dochody targowe i zwolnienia od podatków, oparte na przywilejach królewskich, a także sądownictwo nad poddanymi, umacniały pozycję gospodarczą klasztoru. Nagromadzone zasoby pozwoliły na zbudowanie okazałego opactwa. Budowniczymi byli ciężko pracujący poddani chłopi, rzemieślnicy oraz sprowadzani artyści, z których część była braćmi zakonnymi. Klasztor z czasem stał się samowystarczalną warownią, w obrębie której znajdowały się m.in. warsztaty, młyn, masarnia, wędzarnia, obory, stodoły, magazyny i spichlerze, browar, gorzelnia oraz tartak.
W 1259 r. opactwo zostało spalone przez Tatarów. W następnych latach kościół i klasztor odbudowano, a w początkach XV w. rozbudowano (krużganek we wsch. skrzydle klasztoru). W 1410 r. kwaterował w opactwie w drodze pod Grunwald Władysław Jagiełło. W 1431 r. Tatarzy ponownie spalili klasztor. W I poł. XVI wieku wybudowano pd. i zach. skrzydło klasztoru. W czasie najazdu szwedzkiego w opactwie przebywał Jan Kazimierz. Opactwo wkrótce zostało obrabowane, a zakonnicy wymordowani przez Szwedów. Kościół i klasztor spaliły się także w 1790 r.
W 1819 r. nastąpiła kasacja zakonu cystersów, zabudowania klasztorne przeszły na Skarb Państwa, a kościół przydzielono parafii. Kolejny pożar w 1847 r. zniszczył dach opactwa i pałac opata.
Przed II wojną światową podjęto próby rekonstrukcji założenia - odbudowano kościół i pałac opacki. Prace te kontynuowano w okresie powojennym (1946-49), a potem w latach 1973-1986. Odbudowano wtedy budynki gospodarcze w części północnej opactwa, a także zabezpieczono fragmenty innych budowli, jak pałac opata i pozostałości młyna. Jednak dopiero powrót zakonników do Sulejowa w 1986 r. przyczynił się do stopniowej poprawy stanu całego obiektu.
Aktualnie parafia należy do dekanatu tomaszowskiego diecezji radomskiej.
System obronny opactwa
Opactwo sulejowskie opasane było dookoła murem obronnym z wieloma basztami. Dziś możemy oglądać tylko fragmenty tego obwarowania. Na szczególną uwagę zasługuje południowa ściana z pięknymi renesansowymi oknami. Widoczne są tutaj spływy sklepień kolebkowych wsparte na późnorenesansowych konsolach należących do danego refektarza. Pozostały w całości baszty: Mauretańska (najstarsza przy plebani), Opacka (z arsenałem), Muzyczna (w kształcie walca), Krakowska (najwyższa wjazdowa), Attykowa (z flankami) i Rycerska. Między basztą Krakowską a Opacką były zabudowania gospodarcze: browar, gorzelnia, tartak, młyn, warsztaty rzemieślnicze.
Kompleks obronnego klasztoru w Sulejowie był wznoszony przez cystersów w ciągu kilkuset lat. Jego budowę rozpoczęto w XII wieku w stylu romańskim. Następnie w czasach gotyku dobudowano część murów obronnych, wjazdową Wieżę Krakowską i Arsenał. W epoce baroku powstało północne skrzydło klasztoru, w którym obecnie mieści się hotel. Przez wiele lat w opactwie przechowywano także królewski skarbiec koronny.
Bazylika oraz Tomasz Becket
Najstarszą częścią opactwa jest klasztorna bazylika romańska pw. NMP i św. Tomasza Becketa (Kantuaryjskiego) z Canterbury, sprzed 1232 r. (data konsekracji). Jest to także najstarsze w skali naszego kraju miejsce kultu tego angielskiego świętego.
Kościół jest zbudowany z szarobrunatnych ciosów piaskowca szydłowieckiego, ułożonych w regularne warstwy na zaprawie wapiennej. Wewnątrz są kamienne elementy konstrukcyjne i dekoracyjne, poza tym ściany i sklepienia są wymurowane lub oblicowane cegłą.
Wnętrze późnoromańskiego kościoła charakterystyczne jest dla małopolskich budowli cysterskich.
Świątynia zbudowana jest na planie krzyża łacińskiego, jako tzw. założenie bazylikowe przecięte transeptem (nawą poprzeczną), do którego przylegają dwie bliźniacze kaplice. W nawach, transepcie i kaplicach znajdują się sklepienia krzyżowo - żebrowe ze zwornikami. Kapitele kolumn i pilastrów (płaskich filarów przyściennych) posiadają bogactwo ornamentów roślinnych.
Legenda o powstaniu kościoła
Dawne podanie głosi, że na miejscu dzisiejszego klasztoru szumiała odwieczna puszcza, pełna tajemniczych trzęsawisk, jezior, dzikiego ptactwa i zwierza. Nikt nie zaglądał w jej ostępy. Pewnego razu książę Kazimierz Sprawiedliwy zapędził się tu na łowy ze swoją drużyną. Ujrzawszy jelenia, bez namysłu pogonił za nim. Jednak zwierz zaczął się szybko oddalać zostawiając myśliwca daleko od reszty dworu, aż nagle zniknął za rozległym dębem. Książę pobłądził. Nadciągała burza... Strugi deszczu padały na rozpaloną skroń myśliwca. Pioruny napełniały puszczę trwogą. Kazimierz stał bezradny i w modlitwie szukał pocieszenia. Nagle jego wzrok oślepiła jasność i usłyszał słowa: „Zbuduj w tym miejscu kościół, a doprowadzę Cię do sług Twoich”. Słysząc wolę Bożą, książę upadł na ziemię i przyrzekł gorliwie wykonać polecenie Opatrzności. Gdy wstał, ujrzał jasność na niebie, a po swoich bokach dwanaście ogromnych lwów. Wstrząsnęło nim przerażenie, lecz w tym momencie usłyszał słowa.„Nie lękaj się! - ta jasność i lwy - stróże Twoi, wyprowadzą Cię stąd”. Tak się też stało. Książę powrócił szczęśliwie do swojej drużyny i oznajmił jej wolę Bożą. Zaniechano łowów, a nazajutrz orszak książęcy udał się na miejsce cudownego Objawienia. Książę Kazimierz Sprawiedliwy słowa danego Bogu dotrzymał i na miejscu swego ocalenia kazał wybudować kościół, umieszczając w nim dwanaście pięknie w drzewie wyrzeźbionych lwów.
Co można zobaczyć w kościele i kapitularzu?
1. Romański portal - główne wejście do świątyni z kolumienkami, których głowice ozdabia ornamentacja roślinna. Legenda głosi, że o kolumny portalu rycerstwo ostrzyło miecze przed wyprawami wojennymi. Wyżłobienia w kolumnie widać wyraźnie po prawej stronie portalu. Ponad wejściem głównym okrągłe okno z dawnymi maswerkami.
2. Romański tympanon z piaskowca z końca XII w. - przedstawia płaskorzeźbiony krzyż wczesnochrześcijański ,po bokach którego jest słońce, księżyc i ptak, jako symbole śmierci Chrystusa.
3. Balustrada (parapet) chóru muzycznego - dekorowana bogatą snycerką i malowidłami we frontowych kwaterach o tematyce emblematycznej. Powstała prawdopodobnie w czasach opata Sitarskiego (zm. w 1686 r.), którego herb Abdank znajduje się w barokowym kartuszu pod pozytywem organów. Malowidła składają się z dwóch części: obrazu oraz inskrypcji w postaci sentencji łacińskiej.
4. Organy z XVII w. - inicjatorem budowy instrumentu w Sulejowie był zapewne opat Stanisław Zaremba. Organy posiadają 22 głosy grające (2 klawiatury ręczne + 1 nożna) z cymbelsternem, tj. z wirującą gwiazdą z dzwonkami. Obecnie instrument jest po generalnej rekonstrukcji i odzyskał swoją dawną świetność oraz walory brzmieniowe, które są prezentowane na koncertach organowych.
5. Ołtarz z obrazem Matki Boskiej Łaskawej, herbem opata Zaremby i datą 1643. Na odwrocie drzwiczek obrazu znajdują się malowane sceny: „Sen św. Józefa” i „Matka Boska dobrej nadziei”.
6. Ołtarz z obrazem patrona kościoła św. Tomasza Kantuaryjskiego z XVII w. Pod spodem herb opata Zaremby i data 1646.
7. Ołtarz z obrazem św. Bernarda, ozdobiony czerwonymi filarkami ozdobami alabastrowymi. Poniżej herb opata Zaremby i data 1646.
8. Ołtarz z obrazem św. Benedykta i herbem opata z datą 1645. Pod spodem w krypcie spoczywa fundator czterech ołtarzy opat Stanisław Zaremba.
9. Stalle - dwukondygnacyjne z 2 poł. XVIII w., po obu stronach nawy głównej, o bogatej dekoracji snycerskiej zaplecków i przedpiersi. W rogach wiszą obrazy w pięknych rokokowych ramach przedstawiające papieży: Benedykta XII, Aleksandra III, Eugeniusza III i Urbana IV.
10. Dwa rokokowe ołtarze z II poł. XVIII w. w nawie poprzecznej /transepcie/.
11. Ołtarz św. Trójcy - w środku była (obecnie jest w kapitularzu) płaskorzeźba z XVI w. przedstawiająca św. Trójcę oraz nieduży, hebanowy krzyż z Chrystusem z kości słoniowej, który uznawany jest za cudowny.
12. Ołtarz Pana Jezusa z roku 1788, z gotyckim krucyfiksem z II ćw. XV w.
13. Ambona - z II poł. XVIII w. z baldachimem, zdobiona rzeźbą św. Tomasza wśród aniołów.
14. Kaplica bł. Wincentego Kadłubka – znajduje się tu ołtarz z czarnego marmuru i alabastru z II ćw. XVII w., później ozdobiony późnobarokowymi rzeźbami aniołów. Spoczywają tu prochy biskupa ryskiego Ottona Schenkinga, zwolennika Zygmunta III Wazy w walce o Inflanty, za co król nagrodził go stanowiskiem opata w Sulejowie.
15. Piscina - umieszczona w ozdobnej niszy romańska misa służąca do mycia naczyń liturgicznych i oblucji kapłańskich. Identyczna znajduje się w południowej kaplicy bliźniaczej.
16. Ołtarz główny w prezbiterium kościoła - rokokowy, wykonany przez Jana Millmana w 1788 r. Pomiędzy sześcioma filarami stoją figury czterech ewangelistów wraz z atrybutami: (od lewej) św. Marka z lwem, św. Łukasza z wołem, św. Jana z orłem i św. Mateusza z dzieckiem. W zwieńczeniu figura św. Tomasza i aniołów po bokach. W środku ołtarza obraz z I poł. XVII w. przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny.
17. Freski - w trakcie prac konserwatorskich w prezbiterium odkryto pierwotną polichromię z ok. 1552 r., zastąpioną w końcu XVII w. malarstwem iluzjonistycznym. Oczekuje się dalszej konserwacji fresków.
18. Zakrystia - na planie prostokąta z barokowymi szafami na naczynia i sprzęt liturgiczny.
19. Portal wewnętrzny - późnoromański, jako wejście z nawy południowej do krużganka. Głowice portalu zdobione dekoracją roślinną, wewnętrzna łukowata archiwolta pokryta płaskim ornamentem w kształcie wici.
20. Krużganek kapitularza z XV w. - zbudowany na planie prostokąta, przykryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym o wspornikach ozdobionych tarczami herbowymi: podwójnym krzyżem Jagiełły, Dębnem, Lisem, Śreniawą, Habdankiem i hierogramem Chrystusa. W przęśle najbliższym kościoła zachowany zwornik z orłem jagiellońskim.
21. Romański kapitularz i muzeum - jeden z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Zbudowany na planie kwadratu, nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym o czterech przęsłach, wsparty na jednej kolumnie ozdobionej głowicą o bogatej dekoracji roślinnej. Zworniki sklepienia dekorowane motywami rozet i krzyży. Czwarty zwornik dekorowany motywem czterech masek mnichów. Wejście do kapitularza z krużganka dwoma przejściami arkadowymi. Muzeum w kapitularzu z fragmentami odnalezionych na terenie opactwa detali architektonicznych, rzeźbami, obrazami i tkaninami, jak np. ornaty barokowe. Znajduje się tutaj krucyfiks w stylu heroicznym z poł. XVII w. o dużej wartości artystycznej. Obejrzeć można także portrety dobrodziejów i fundatorów kościoła: Leszka Czarnego, Kazimierza Sprawiedliwego, arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełki.
22. Lwy sulejowskie - obecnie w kapitularzu. Z dwunastu barokowych, rzeźbionych w dębowym drewnie lwów do chwili obecnej pozostało siedem. Część z nich dźwiga na grzbietach poduszki. W przeszłości służyły prawdopodobnie jako ławki przy stallach.
*Nr telefonu do przewodniczki: 606 672 886.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Zalew Sulejowski – jeden z największych zbiorników wodnych w Polsce centralnej. Zalew został utworzony w latach 1969-1973 poprzez spiętrzenie Pilicy zaporą w Smardzewicach. Ma powierzchnię 2700 ha, długość ok. 17 km i zróżnicowaną szerokość. Maksymalna głębokość to 10 m przy zaporze, natomiast średnia wynosi 3,3 m. Utworzony, aby zapewnić wodę pitną dla mieszkańców Łodzi i Tomaszowa Mazowieckiego, obecnie pełni głównie rolę rekreacyjną.
W Tomaszowie Mazowieckim:
- Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego
- Transporter niemiecki „Rosi”
- Rezerwat przyrody „Niebieskie Źródła”
W okolicach Tomaszowa Maz.:
- Centrum Promocji Zdrowia Taraska w Sulejowskim Parku Krajobrazowym
- Spałę
- Tajemnicze schrony w Konewce i Jeleniu
- Ośrodek Hodowli Żubrów – Smardzewice
- Romański kościółek w Inowłodzu
W Piotrkowie Trybunalskim:
- Zamek Królewski w formie wieży mieszkalnej
- Starówkę, dworzec kolejowy, wieżę ciśnień oraz... pompę odśrodkową
W Przedborzu:
- Muzeum Ludowe ze znachorówką i dyrektorem, który może np. ustalić typ bioenergetyczny zwiedzającego
- Kąpielisko z placem do gry w minigolfa
oraz
- Centrum Japońskich Sportów i Sztuk Walki Dojo w Starej Wsi
Przeczytaj także:
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
