Zaskakujące ruiny
Kilka razy w roku podążam drogą krajową nr 9 z Radomia do Rzeszowa. Po przejechaniu około 55 km od Radomia mija się miejscowość Nietulisko Duże. Niemalże w jej środku, po prawej stronie, na dość dużym obszarze widoczne są ruiny. Wielokrotnie miałam ochotę je zobaczyć, ale zawsze czas mnie gonił.
W końcu, pod koniec października trasę tak zaplanowałam, aby to miejsce zwiedzić. I od razu miałam do siebie pretensje: dlaczego wcześniej tu nie zajrzałam. Bowiem owe ruiny są nie tylko zaskakujące, ale są także świadectwem minionej epoki. Pozwalają odkryć ten rejon na nowo.
A dlaczego zaskakujące? Bo dopiero z bliska można zobaczyć, że to, co istotne znajduje się kilka metrów poniżej ziemi. Są to zachowane w dość dobrym stanie miejsca przepływu wody, która między innymi napędzała zamontowaną tutaj jedną z pierwszych w Królestwie Polskim turbin wodnych.
Praktycznie cały układ wodny zachował się do współczesnych czasów. Zwiedzanie nie jest zbyt bezpieczne, gdyż nie dość, że ruiny nie są w żaden sposób zabezpieczone, to w dodatku są bardzo mocno zakrzaczone. Miejsca przepływu wody są głębokie na kilka metrów (5-6m). Przy okazji wyjaśniła mi się też sprawa "prostej rzeki", jaka zaraz za Nietuliskiem ciągnie się po prawej stronie wzdłuż krajowej drogi do Rzeszowa. Teraz już wiem, że jest to Kanał Kunowski, który był jednym z elementów systemu wodnego walcowni. Bowiem ruiny w Nietulisku Dużym to pozostałość po zakładzie walcowni, jaki powstał tu w latach 1834 – 46 w ramach działalności inwestycyjnej Banku Polskiego i projektu Karola Snake.
Upadek zakładu nastąpił po powodzi w 1903 roku, która zniszczyła zalew w Brodach odcinając zasilanie rzeki Kamiennej. Oficjalnie zakład zamknięto w 1905 roku. Walcownia wchodziła w skład tzw. kombinatu metalurgicznego rzeki Kamiennej i była końcowym ogniwem jego produkcji.
Czasy Stanisława Staszica
Nową epokę w dziejach Zagłębia Staropolskiego zainicjował Stanisław Staszic. Opracował on plan budowy ciągu zakładów wzdłuż rzeki Kamiennej, między dzisiejszym Skarżyskiem-Kamienną a Ostrowcem Świętokrzyskim. Rzeka Kamienna nie tylko zapewniała zaopatrzenie w wodę, ale stanowiła także oś komunikacyjną nowego założenia. Centralnym ośrodkiem stały się Starachowice. Zgodnie z planami Staszica, w 1830 roku zbudowano tam pierwszą w Królestwie Polskim walcownię żelaza, a następnie trzy wielkie piece i odlewnie. Były one połączone w jeden kombinat z pudlingarniami (zakładami, w których oczyszczano surówkę hutniczą) w Brodach i Michałowie oraz z walcownią w Nietulisku. Inwestycje te zakończono w 1845 roku. Ostatnim etapem projektu był Ostrowiec Świętokrzyski. W 1813 roku właściciel tego miasta uruchomił tam hutę. W 1837 roku na terenie dóbr Henryka Łubieńskiego zbudowano kolejną, zwaną Hutą Klimkiewiczów (od nazwiska nadzorcy dóbr - Antoniego Klimkiewicza).
Wokół dawnego układu wodnego
Na zwiedzanie ruin po byłej walcowni trzeba sobie zarezerwować około 1,5 h. Teren wokół walcowni i jej układu wodnego można zobaczyć pokonując pieszą trasę turystyczną. Niestety obecnie prawie niewidoczne jest jej oznakowanie.
Trasa rozpoczyna się przy budynku dawnej dyrekcji (obecnie mieści się tu szkoła podstawowa). Drugą ocalałą budowlą jest portiernia, gdzie działa teraz przedszkole. Później zobaczymy: budynki dawnej suszarni, jaz piętrzący, walcownię, jaz Ulgi, miejsce po dawnym stawie. Urozmaiceniem terenu są rzeźby z piaskowca. Kilka lat temu zorganizowano tutaj bowiem międzynarodowe plenery rzeźbiarskie. Zbiegły się one w czasie z ponownym otwarciem kopalni piaskowca w Nietulisku Małym.
Szkoda, że tak cenny zabytek popada w coraz większą ruinę. W Internecie natrafiłam na ciekawy film o tym obiekcie wpisanym do rejestru zabytków. Przekaz filmu mnie jest zbyt optymistyczny: brak jest nawet koncepcji zagospodarowania dla tego zabytku.
Walcownię można zobaczyć jak wygladała dawniej w Parku Miniatur Świętokrzysko
W pobliżu warto zobaczyć:
1. Iłżę (Iłża – miasto o ciekawej historii)
2. Wąchock (Z wizytą w Wąchocku, byłej stolicy Polski)
3. Święty Krzyż (Po stu latach Święty Krzyż ponownie z wieżą)
4. Krzemionki (Krzemionki – turystyczno-archeologiczna perełka Polski)
Co dalej z ruinami walcowni w Nietulisku, w gminie Kunów?
