Stary Rynek
W 1398r. Wyszogród uzyskał prawa miejskie od księcia Janusza I. Liczne przywileje królewskie towarzyszące prawom miejskim spowodowały znaczny rozwój i rozbudowę miasta. Wyszogród stał się znanym ośrodkiem handlowym słynącym z produkcji sukna. Dzięki portowi w mieście rozwijał się także handel zbożem, cukrem czy wyrobami z drewna. Ważną rolę w tym handlu odgrywał rynek, na którym przybyli kupcy wykładali swe towary. Julian Ursyn Niemcewicz tak opisywał Wyszogród w 1812 roku: „Wyszogród, jak na polskie miasteczko, dosyć okazałym zdaje się. Jest cokolwiek dawnych domów, nowe mianowicie świecą się wszystkie, ...”.
Do II wojny światowej przy rynku, od strony skarpy, stały duże spichlerze na zboże, które składowane po żniwach czekało na odpowiedni poziom wody i spław do Gdańska. W czasie II wojny światowej Stary Rynek został włączony do getta i oddzielony od reszty miasta drutem kolczastym. W dniu 6 marca 1941 r. wysiedlono z tego miejsca grupę około siedmiuset osób do obozu w Działdowie, a następnie do Nowej Słupi koło Kielc. Kolejna deportacja miała miejsce w lipcu 1941 r. i listopadzie 1941 r.
Zamek w Wyszogrodzie
W miejscu dzisiejszej Góry Zamkowej około 2 ćwierci XIII stulecia książę Konrad Mazowiecki (zm. 1247 r.) wzniósł drewniano - ziemną siedzibę obronną. U schyłku XIV w., najpewniej z inicjatywy księcia Janusza Starszego (zm. 1429 r.), powstał tutaj murowany zamek. Po włączeniu ziemi wyszogrodzkiej w granice Królestwa Polskiego (1526 r.), stał się on centrum administracji starościńskiej. W 1616 r., w czasie, gdy urząd starosty piastował Jan Karnkowski, spisana została lustracja, która wraz z badaniami archeologicznymi oraz analizą topograficzną daje podstawy do teoretycznej rekonstrukcji form zamkowej zabudowy. Wystawiony w 2 połowie XIV w. zamek miał kształt nieregularny (o orientacyjnej powierzchni w przedziale około 1700 - 2000 m), wynikający z fundamentowania jego murów obwodowych w narysie dawnych wałów (stwierdzono to w wykopie 7/2014). Wjazd do niego prowadził okazałym mostem rozpiętym na sześciu murowanych filarach, z poprzedzającym bramę zwodzonym przęsłem. Położony od strony północnej budynek bramny był trójkondygnacyjną budowlą wieżową, w której ponad przelotem znajdowało się sklepione pomieszczenie, a nad nim umiejscowiona była izdebka wyłożona ceglaną posadzką. Wieża główna, być może zbudowana na rzucie ośmioboku (... w której banity i złoczyńce sadzają...), posadowiona była zapewne w jednym z zachodnich narożników obwarowań.
Niestety, od tej strony Góra Zamkowa została rozebrana w trakcie ostatniej wojny światowej, co spowodowało bezpowrotne zniszczenie znajdujących się tam reliktów. W średniowieczu po stronie wschodniej wznosił się książęcy dom zamkowy („stary”), zapewne tożsamy z gmachem częściowo rozpoznanym w wykopie 6/2014. Jak wynika z obserwacji poziomów pierwotnego bruku, silnie opadającego w kierunku zachodnim, dom ów był sporo wywyższony w stosunku do dziedzińca (wykop 5/2014). Poza kamienicą, wieżą główną i zapewne bramą egzystowała tam wówczas zabudowa, pozostająca w dość luźnym układzie i w pewnej odległości od obwarowań. Należały do niej dwa domostwa odsłonięte w 2014 r. (w wykopach 3 i 4/2014). W okresie nowożytnym (XVI w.) poziom dziedzińca został znacznie podniesiony i wyrównany. Chyba wtedy powstał drugi murowany dom zamkowy („nowy"). Była to budowla dwukondygnacyjna z wysuniętym z korpusu ryzalitem. Jej przyziemie podzielone było na pięć pomieszczeń o funkcjach gospodarczych i magazynowych, w tym „sklep [czyli pomieszczenie sklepione], gdzie księgi grodzkie chowają...”. Na piętrze znajdowały się wnętrza reprezentacyjne i mieszkalne, z których najbardziej okazałym była izba stołowa z malowanym stropem, ogrzewana piecem i kominkiem. Ponadto w sąsiedztwie bramy funkcjonował w tym czasie murowany budynek kuchenny, a przy południowej kurtynie pomocnicze gmachy wykonane z materiałów nietrwałych. Całość założenia obronno-rezydencjonalnego musiała wywierać na współczesnych duże wrażenie, skoro żyjący na przełomie XVI/XVII w. Jędrzej Święcicki zechciał w swej „Topografii” - najstarszym opisie Mazowsza zauważyć, iż Wyszogród jest „słynny z wspaniałego zamku. Wzgórze leżące pod miastem [czyli Górę Zamkową] częściowo wypełniają uprawne winnice, częścią zaś przemiłe ogrody...”. Nie dość stabilne osadzenie murów zamkowych w starych nasypach wałowych i wynikające z tego nierównomierne ich osiadanie przyczyniło się niestety do postępującej już w 1 połowie XVII w. destrukcji, którą spotęgowały również skutki wojen i generalne niedoinwestowanie dóbr starościńskich w dobie głębokiego kryzysu, a wreszcie upadku państwa. Po 1798 roku zamek został rzetelnie rozebrany.
Góra Zamkowa w Wyszogrodzie w świetle badań archeologicznych
Góra Zamkowa to jedno z najciekawszych stanowisk archeologicznych na Mazowszu. Po raz pierwszy była ona przedmiotem badań wykopaliskowych w latach 1959-1960, kiedy to eksplorację prowadził tutaj Bogusław Gierlach, Badania w 2014 roku przeprowadziło konsorcjum łódzkich firm: Pracownia Archeologiczna „TRECENTO” i Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska „KAIROS-PLUS”, a kierował nimi Tomasz Olszacki. Podczas ostatnio wymienionych badań założono i wyeksplorowano siedem wykopów o łącznej powierzchni 136 m. Mury zamkowe odsłonięto w wykopach 6 i 7/2014, a był to fundament północnej kurtyny zamku (o miąższości większej niż 1,60 m) oraz prawdopodobnie pozostałości średniowiecznej kamienicy książęcej (mur magistralny o miąższości 1,70 m) i działowy (mający 1,18 m grubości).
Mury zbudowano z użyciem zaprawy wapiennej, na fundamentach z kamieni narzutowych, wyżej zaś wznoszono je z cegieł „palcówek" w wątku gotyckim. Zastosowano przy tym technikę nazywaną opus emplectum, polegającą na starannym wymurowaniu ścianek licujących i wypełnieniu wnętrza muru gruzem zalewanym zaprawą; pozwalało to na sporą oszczędność materiału. W wykopie 5/2014 odsłonięto średniowieczne bruki charakteryzujące się znacznym spadkiem w stronę środka dziedzińca. Najnowsze badania wykopaliskowe pozwoliły również zapoznać się z interesującymi świadectwami kultury materialnej mieszkańców wyszogrodzkiego zamku. Pozyskano łącznie 12 980 zabytków tym m. in. wielki zbiór naczyń ceramicznych (z XIII-XVIII w.) liczący ponad 11 000 fragmentów oraz interesujące przykłady zabytków metalowych (w tym średniowieczne i nowożytne plomby ołowiane, części stroju, a także liczne numizmaty).
Skansen archeologiczny „EKO-muzeum”
Brak zachowanych kubaturowo reliktów wyszogrodzkiego zamku wpłynął na decyzję o zorganizowaniu nowatorskiej koncepcji plenerowego „EKO-muzeum" projektu Pawła Rajskiego (Śląskie Studio Architektury), dla którego lokalizacji wybrano teren przyległy od strony wschodniej do niemieckiego bunkra typu tobruk, który to przebadany został w 2014 roku w obrębie wykopów 4 i 4a/2014. W wymienionych wykopach odsłonięto pozostałości domostwa, które powstało w 2 połowie XIV w., chyba w pewnym oddaleniu od muru obwodowego zamku. Było ono podówczas wyłożone brukiem. W XV stuleciu jego poziom użytkowy został podniesiony o około 0,25- 0,40 m i wyrównany glinianym klepiskiem uzupełnionym pojedynczymi kamieniami. Ściany zewnętrzne budynku zbudowane były na belce podwalinowej (mającej 0,25 m szerokości), którą wpuszczono w specjalnie przygotowane łoże wykonane z kamieni eratycznych, wspartych cegłami. Zastosowano przy tym popularną w tradycyjnym ciesielstwie konstrukcję sumikowo-łątkową, polegającą na wpuszczaniu belek poziomych (sumików) w pionowe słupy (łątki), co pozwalało na wznoszenie budynków nielimitowanych długością jednej belki. Zidentyfikowane doły po łątkach miały około 0,40 m średnicy, analogiczną średnicę miał okrągły dół w bruku będący najpewniej śladem po ścianie działowej.
Z nawarstwień odłożonych wewnątrz budynku pozyskano bardzo dużą ilość zabytków, w tym niemal 4500 fragmentów ceramiki naczyniowej, nieomal wyłącznie garnków. Zbiór uzupełniają metale (18 sztuk) i ponad 200 kości zwierzęcych. Biorąc pod uwagę ilość i specyfikę materiałów zabytkowych oraz lokalizację gmachu można się spodziewać, że była to średniowieczna kuchnia zamkowa. Sumikowo-łątkowa konstrukcja ścian „EKO Muzeum” nawiązuje bezpośrednio do form historycznych, zastosowano przy tym tradycyjne materiały budowlane. Drewniana podłoga przylega do oryginalnego, pozostawionego in situ średniowiecznego bruku, sugerując zasięg graniczącego z chatą dziedzińca. Przebieg podłużnej deski nabitej na drewnianą nawierzchnię jest zgodny z lokalizacją dawnej belki podwalinowej. Pal osadzony pośród bruku mieści się w gnieździe po dawnym słupie związanym ze ścianą działową domniemanej kuchni.
Nabrzeże wiślane z tablicą poświęconą druhowi Wacławowi Milke
Budowa bulwaru w Wyszogrodzie to najważniejsza i największa inwestycja ostatnich czasów. Dzięki zamontowaniu wzmacniających konstrukcji z siatki i kamieni udało się wzmocnić zbocza skarpy.
Spacerując bulwarem wzdłuż Wisły i podziwiając piękne widoki, wychodzimy łagodnie przez wzgórze wprost na ulicę Klasztorną, gdzie niewątpliwą atrakcją turystyczną Wyszogrodu jest zabytkowy klasztor Franciszkanów. Od 12 września 2010 roku bulwar nad Wisłą nosi imię druha Wacława Milke, który urodził się 14 czerwca 1914 roku w Wyszogrodzie jako czwarty syn Rozalii i Ignacego Milków. Dzieciństwo i młodość spędził w rodzinnym mieście, którego atmosfera stała się źródłem jego zainteresowań artystycznych i pasji krzewienia duchowych wartości. 14 kwietnia 1940 roku został aresztowany i wywieziony do obozu w Dachau. Po kilku miesiącach przewieziono go do Gusen. Tu przetrwał pięć lat potwornej niewoli, głodu i bicia. Po powrocie do kraju w 1946 roku mieszkał w Płocku. Nawiązując współpracę z harcerzami Liceum im. St. Małachowskiego, stworzył drużynę artystyczną, która stopniowo rozrastała się do wielkiego zespołu. Jest to istniejący już ponad sześćdziesiąt lat Harcerski Zespół Pieśni i Tańca „Dzieci Płocka”. Do końca życia druh opiekował się swoim ukochanym zespołem, choć funkcje dyrektorów, choreografów, wychowawców przejmowali kolejno jego wychowankowie.
Zespół sakralny franciszkanów, kościół wraz z najbliższym otoczeniem oraz klasztor
W XIV wieku zostali sprowadzeni do Wyszogrodu franciszkanie. Dzięki staraniom księcia mazowieckiego Janusza I i z jego funduszów w 1406 roku rozpoczęli oni budowę klasztoru i kościoła. Pierwotny kościół posiadał prezbiterium murowane z cegły, w stylu gotyckim. Nawa główna była prawdopodobnie drewniana, ale wzniesiona na murowanych fundamentach.
W 2 poł. wieku XV i w I poł. wieku XVI klasztor najprawdopodobniej dzielił koleje losów miasta: doznawał licznych napadów, zniszczeń i pożarów. Z zachowanych dokumentów wynika, że w roku 1510 odbudowany już w całości z cegły kościół został poświęcony przez biskupa Mikołaja. W XVII wieku kolejny pożar zniszczył kościół i klasztor. Po tej klęsce franciszkanie otrzymali zezwolenie na uruchomienie własnej cegielni celem wyprodukowania cegły do odbudowy kościoła. Odnowiony i rozbudowany w stylu barokowym kościół otrzymał nowy tytuł, aktualny do dziś: Najświętsza Panna Anielska i święci Franciszek i Antoni Padewski. Konsekracji dokonał sufragan żmudzki, biskup Stanisław Święcicki. Nowy klasztor od fundamentów wystawił o. Hadrian Mikulski ok. 1684. Z tego okresu pozostała część jednego skrzydła, przylegająca do prezbiterium od strony północnej. Klasztor zbudowany został w kształcie podkowy, pokryty gontami. Dwa frontony: jeden starszy, na tyłach wielkiego ołtarza przy prezbiterium i zwrócony na wschód; drugi od strony zachodniej, z głównym wejściem. Wielką i cenną ozdobą kościoła był obraz Matki Bożej.
Przekazał go kościołowi w roku 1697, za zgodą biskupa płockiego, Andrzeja Załuskiego - Michał Lasocki - podkomorzy wyszogrodzki. Franciszkanie przebywali w Wyszogrodzie do roku 1804, kiedy to rząd pruski przeniósł zakonników do Dobrzynia, a kościół z klasztorem oddał protestantom wyznania augsburskiego. Po I wojnie światowej klasztor został ponownie objęty przez franciszkanów. Do jego odzyskania przyczynił się wydatnie o. Aleksander Zuchowski. Formalne objęcie w posiadanie dawnej placówki miało miejsce 26 listopada 1945.
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych (między innymi autorstwa Tomasza Olszackiego).
W pobliżu warto zobaczyć
- Dwa minimuzea w bazylice Zwiastowania NMP w Czerwińsku nad Wisłą
W pobliżu można zjeść w:
