Co ciekawe, do 1975 roku zamek był prywatną własnością Leona Kozłowskiego, który kupił go w 1931 roku. Kozłowski wyremontował tylko dwa pomieszczenia, w których często przebywał. Zamek z przylegającymi do niego gruntami był majątkiem zbyt małym, by objęła go nacjonalizacja w ramach uchwalonej reformy rolnej. W efekcie Kozłowski był jedynym w bloku wschodnim prywatnym właścicielem zamku. Obiecywał, że jak znajdzie skarb ukryty w podziemiach zamku, to go odbuduje. Zamku nie odbudował, co chyba automatycznie nie oznacza, że skarbu nie odnalazł. :)
W 1975 r. właścicielem zostaje Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym. Przeprowadzono badania architektoniczne i archeologiczne, zamek częściowo odbudowano i zaadaptowano na potrzeby muzeum.
Obok zamku znajduje się skansen budowli folwarcznych, tzw. zespół dworski. W jego skład wchodzą: dwór z Moniak k. Urzędowa (XVIII w.), stodoła z Wylągów k. Kazimierza Dolnego (XIX w.), spichlerz z Podlodowa (XIX w.) oraz lamus i wozownia z Kurowa z przełomu XIX i XX wieku.
Pierwszym był Mikołaj Firlej
Zamek został zbudowany w latach 1508-1526 z fundacji Mikołaja Firleja i pozostawał przez niemal 100 lat w rękach rodu.
Pierwotnie miał charakter obronny, w II poł. XVI w. zmienia funkcję na rezydencjonalną. Andrzej Firlej (1577- 87) buduje renesansowe skrzydło pałacowe z attyką i krużgankami kolumnowymi; w I poł. XVII w. Tarłowie przebudowują skrzydło południowe, dodając cylindryczne wieże. Wnętrza otrzymują bogaty wystrój sztukatorski o cechach baroku rzymskiego. Powstaje tzw. Dom Północny i czterokondygnacyjne skrzydło wschodnie z dekoracyjnymi krużgankami.
Ok. 1650 r. zamek przechodzi w ręce Lubomirskich, rozebrano wieżę płn. i na jej miejscu wzniesiono obszerne kuchnie zamkowe. Nad studnią wybudowano kaplicę. Wnętrza otrzymały dekoracje malarskie i sztukaterie w stylu Ludwika XV. W 1780 r. zamek kupuje Mikołaj Piaskowski. Budowla opuszczona na pocz. XIX w., wielokrotnie zmienia właścicieli, niszczona m.in. podczas wojen Napoleona z Austrią oraz I i II wojny światowej. W 1931 r. ruiny zamku i park kupił Leon Kozłowski.
Przy budowie zamku zaangażowani byli wybitni architekci i rzeźbiarze: Santi Gucci (2. poł. XVI w.), Giovanni B. Falconi, Tylman z Gameren (XVII w.). Budowla z opoki górnokredowej, wydobywanej w miejscowych kamieniołomach, uzupełnianej cegłą, otynkowana. W pierwszej fazie mury ozdobiono malowanymi białocynobrowymi pasami. Pierwotnie zamek bastejowy z narożnymi basztami, połączonymi murami kurtynowymi z systemem strzelnic. Zbudowany na planie nieregularnego wieloboku, dopasowanego do kształtu wzgórza. W elewacji skrzydła wschodniego pozostałości dekoracji przedstawiającej pieszych żołnierzy (XVII w.). Częściowo zachowały się sztukaterie we wnętrzach skrzydła południowego.
Naprzeciw głównego wejścia warto zwrócić uwagę na zrekonstruowany portal z pałacu Andrzeja Firleja zaprojektowany przez Santi Gucciego z herbem Lewart (Firlejów) i Dołęga (Szreńskich) oraz z maszkaronem na zworniku.
Muzeum
Na zamku znajduje się stała wystawa poświęcona jego historii. We wnętrzu Domu Północnego prezentowana jest wystawa historyczna i wystawa fajansu holenderskiego ze zbiorów Jędrzeja Jaworskiego.
W sali niebieskiej do najcenniejszych obiektów należy kamienny ołtarz św. Jerzego (ok. 1600 r.) pochodzący z kościoła parafialnego w Janowcu. W kilku miejscach zachowała się jego pierwotna polichromia. Warto też obejrzeć gabloty, w których znajdują się zabytki archeologiczne: fragmenty szklanych i ceramicznych naczyń, dekoracyjne elementy z metalu i ciekawa grupa kafli piecowych (najstarsze, z gryfem i ze stylizowanym kwiatem, pochodzą z pocz. XVI w., najmłodsze, z niebieskimi kwiatami, z przełomu XVII i XVIII w.). W sali dominują kopie nagrobków pierwszych właścicieli zamku: Mikołaja, Piotra, Andrzeja Firleja i jego żony Barbary. Dwie oryginalne lufy armatnie i kopia zbroi przypominają o pierwotnym (obronnym) charakterze budowli.
W sali czerwonej zgromadzone zostały zabytkowe meble, które przywołują dawny wystrój komnat. Jest tu masywna szafa gdańska, ozdobny barokowy stół z marmurowym blatem, krzesło i dwie skrzynie posagowe. Ponadto znajdują się tu reprodukcje grafik z XVII-XIX w. przedstawiających Janowiec (najstarszy widok pochodzi z 1656 r.). Po prawej stronie stoi model ruin zamku w stanie obecnym.
W sali białej znajdują się trzy kolejne modele ukazujące dawny wygląd zamku odtworzony na podstawie badań. Widać na nich pierwszą budowlę z czasów Mikołaja Firleja, przebudowę Santi Gucciego oraz zamek z czasów Lubomirskich. Po prawej stronie od wejścia stoi niemiecki neobarokowy kredens z 1814 r., w którym umieszczone są cynowe talerze. Warto też zwrócić uwagę na kącik Leona Kozłowskiego - oprócz jego portretów i zdjęć z uroczystego przekazania zamku, znajduje się tam klucz do bramy. Na ścianach sali wiszą herby właścicieli zamku oraz chorągwie z herbami Firlejów, Tarłów i Lubomirskich.
Na wystawie fajansu w podziemiu można obejrzeć holenderską ceramikę (XVII-XX). Zbiór ukazuje różnorodności jej form i bogactwo motywów zdobniczych.
Jędrzej Jaworski o wystawie fajansu holenderskiego
Upadek browarów holenderskich w XVII w., głównie w Delft, stał się opatrznościowym wydarzeniem dla rozwoju sztuki użytkowej i zdobniczej w Europie. Na fali mody na chińską porcelanę pragmatyczni
Holendrzy uruchomili w upadłych browarach dziesiątki wytwórni fajansu, tworząc ośrodki ceramiczne, w których wykształcił się charakterystyczny dla fajansów holenderskich zasób motywów dekoracyjnych (holenderskie motywy pejzażowe i sceny rodzajowe, tulipany, egzotyczne motywy wschodnie).
Wspaniale rozwijającemu się malarstwu holenderskiemu (Jan Vermeer van Delft, Harmenszoon van Rijn - Rembrandt) towarzyszył rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki (m.in. fajanse z Delft). W XVII I XVIII w. eksport „delftów” (holenderskich fajansowych wyrobów użytkowych i dekoracyjnych) objął całą Europę, a w XIX i XX stuleciu przyniosły rozwój tej branży na przemysłową skalę. Obok wyrobów złotniczych zdobiona ceramika holenderska stała się, także w dawnej Polsce, powszechnym elementem wystroju wnętrz domów wielmożów, szlachty i bogatych mieszczan. Aby się o tym przekonać wystarczy obejrzeć prezentowane na Zamku Królewskim w Warszawie pozostałości „delftów” z warszawskiej starówki, „delfty” w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego i Zamku Królewskiego na Wawelu w Krakowie oraz w Pałacu Wilanowskim i w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
U schyłku lat 70. XX w. w okresie tworzenia Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dolnym miałem nadzieję, że stanie się ono zalążkiem dla Muzeum Sztuki Zdobniczej. Fajanse holenderskie wydały mi się doskonałym tłem dla ekspozycji złotnictwa - stąd, obok kolekcji sreber z okresu XVII - XX w., zgromadziłem kolekcję XVII - XX w. ceramiki holenderskiej. Gabaryty piwnic Muzeum Sztuki Złotniczej przy kazimierskim Rynku nie dały szansy na wspólną ekspozycję fajansu i sreber, a późniejsze, dokonane w 1997 r. zamknięcie siedziby Muzeum Sztuki Złotniczej odsunęło ten temat w cień. Ostatnia modernizacja piwnic „Domu Północnego” na zamku w Janowcu stworzyła możliwość publicznej prezentacji części kolekcji fajansu holenderskiego - zamierzonej jako tło dla złotnictwa w czekającej na dokończenie rozbudowy siedzibie Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dolnym.
Niżej podpisany życzy każdemu gościowi tej wystawy, by znalazł w swoim domu odrobinę miejsca na zdobioną kobaltem ceramikę, choćby najmniejszą, ale z krainy wiatraków. Dla zdrowia i szczęścia. Jędrzej Jaworski
W galerii: zdjęcia zamku i okolic z krużganków.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Zespół zamkowy w Kazimierzu Dolnym z niepowtarzalnym widokiem na rzekę Wisłę
- Wystawę "Żydowski Kazimierz" w kazimierskiej synagodze
- Zespół pałacowo-parkowy w „Polskich Atenach” – Muzeum Czartoryskich w Puławach
Przeczytaj także:
- Janowiec nad Wisłą, czyli dawna wieś Serokomla
- Perełki kulinarne Polski (4). Ketchup z Serokomli
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
