Pięknie także wyglądały dumne pawie paradujące po dziedzińcu pałacu.
Dlatego tak całkiem źle nie zapamiętam mojej wizyty w Puławach (choć później nacięłam się nieźle na nie najlepszą restaurację).
Zespół pałacowo-parkowy w Puławach
Pierwszy pałac w Puławach wzniósł w stylu barokowym Stanisław Herakliusz Lubomirski. Pałac powstał w 1676, a już w 1706 r. został zniszczony w czasie wojny północnej. Odbudowę pałacu w stylu rokokowym podjęła w roku 1720 Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, a zakończyła jej córka Maria Zofia 1voto Denhoff od 1731 roku żona Augusta Aleksandra księcia Czartoryskiego.
Puławy będąc przez 100 lat rezydencją Czartoryskich stały się ważnym, konkurującym ze stolicą ośrodkiem politycznym i kulturalnym. Znaczenie rezydencji wzrosło za sprawą Adama Kazimierza ks. Czartoryskiego i jego żony Izabeli z Flemingów. W parku wzniesiono szereg budowli, m. in. Świątynię Sybilli (1801) i Dom Gotycki (1809), w których ulokowano pamiątki historyczne i dzieła sztuki.
Autorem przebudowy pałacu i większości budowli był Christian Piotr Aigner. Księżna Izabela dokonała przebudowy parku na styl krajobrazowy, angielski. W 1831 roku w czasie powstania listopadowego, Czartoryscy musieli opuścić Puławy. W poł. XIX wieku pałac gruntownie przebudowano dla potrzeb Instytutu Wychowania Panien. Pałac otrzymał szatę późnoklasycystyczną, dobudowano drugie piętro w części centralnej, zlikwidowano schody zewnętrzne, powiększono skrzydła.
Od 1862 r. do I wojny światowej pałac był siedzibą instytutów, w których kształcono rolników i leśników. W roku 1917 stworzono tu centrum nauk rolniczych - Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego.
Od 1950 w pałacu mieści się Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, posiadający od 2005 roku status Państwowego Instytutu Badawczego.
Czartoryscy
Czartoryscy herbu Pogoń byli jednym z najznamienitszych i najbardziej wpływowych rodów magnackich Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W XVIII w. odgrywali doniosłą rolę na arenie politycznej, społecznej i kulturalnej kraju. Po utracie niepodległości przez Polskę skupili swe wysiłki na wspieraniu działań narodowowyzwoleńczych i podtrzymywaniu ducha narodowego. Miejscem, które na stałe wpisało się w dzieje rodu Czartoryskich, były Puławy. Na przełomie XVIII i XIX w. stały się dominującym ośrodkiem polskiej kultury. Księżna Izabela stworzyła w ukochanej siedzibie pierwsze muzeum narodowe - Świątynię Sybilli (1801 r.).
Puławska rezydencja
„Za Wisłą w tej stronie leży ładna wioseczka u stóp góry ozdobionej u szczytu pałacykiem w stylu włoskim pięknej struktury, o wspaniałych przedsionkach, marmurowych ornamentach, z salonem urządzonym przepysznie. [...] Domek ten jest niezaprzeczenie najpiękniejszym okazem nowszej architektury w Polsce”.
Tak opisuje pierwszą puławską rezydencję, wzniesioną w latach 1671-1676, Francuz Daleyrac. Jej fundatorami byli ówcześni właściciele Puław marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski oraz jego żona Zofia z Opalińskich. Jedna z najznaczniejszych par w ówczesnej Rzeczpospolitej powierzyła wykonanie projektu budowli wybitnemu holenderskiemu architektowi Tylmanowi z Gameren. Pałac został usytuowany na skraju wysokiej skarpy, a wokół niego rozciągały się barokowe, regularne ogrody.
Po śmierci Lubomirskiego w 1706 roku, dobra puławskie odziedziczyła jego córka Elżbieta, poślubiona Adamowi Sieniawskiemu. Niestety w tym samym roku wojska szwedzkie zniszczyły tylmanowską rezydencję, z której jedynie sień na parterze przetrwała do naszych czasów w pierwotnym kształcie.
Rzeczywistą odbudową pałacu, po zburzeniu przez Szwedów, zajęła się kolejna właścicielka Puław - Maria Zofia, córka Elżbiety i Adama Sieniawskich. Ona to, wychodząc za mąż za Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wniosła mu w wianie ogromny majątek, w tym Puławy.
Nowi właściciele zatrudnili saskiego architekta, Jana Zygmunta Deybla. Wzniósł on wspaniałą rokokową rezydencję, której najpiękniejszą ozdobą było wnętrze na pierwszym piętrze, zwane „złotym salonem”, wykonane według projektów francuskiego architekta i dekoratora Juste - Aurele Meissoniera.
Wraz z przybyciem Czartoryskich do Puław rozpoczął się okres największej świetności i rozkwitu tego miejsca, trwający nieprzerwanie 100 lat, a zakończony wybuchem powstania listopadowego i konfiskatą majątku.
Polskie Ateny
Na przełomie XVIII i XIX wieku gospodarzami majątku puławskiego byli Adam Kazimierz Czartoryski, syn Augusta Aleksandra i Marii Zofii z Sieniawskich oraz jego żona Izabela z Flemingów. Dzięki ich rozległej działalności kulturalnej, artystycznej i politycznej Puławy zyskały miano „Polskich Aten”.
Po upadku powstania kościuszkowskiego, które gorąco wspierali Czartoryscy, pałac puławski, w odwecie, został zniszczony przez wojska rosyjskie. Księżna Izabela postanowiła podnieść z ruin i rozbudować ukochaną rezydencję. Dzieła tego dokonał wybitny architekt, wywodzący się z Puław, a kształcony we Włoszech - Christian Piotr Aigner.
Jego zamiłowanie do architektury starożytnej znalazło odzwierciedlenie w realizacjach puławskich, m.in. takich jak pałac główny i pałacyk Marynki, którym nadał piętno klasycyzmu. Świątynia Sybilli, budowana na wzór starożytnej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem, czy kaplica pałacowa, wzorowana na rzymskim Panteonie.
Obok nich wzniesiono inne, podyktowane sentymentalnym charakterem miejsca, romantyczne w duchu budowle: Domek Grecki, malowniczą ruinę imitującą rzymski łuk triumfalny, schody w stylu angielskim. Te niezwykłe dzieła architektury otaczał wspaniały park krajobrazowy z amfiteatrem, tajemniczymi grotami, rzeźbami, pomnikami i fontannami.
Ogromną zasługą księstwa Czartoryskich było stworzenie w Puławach żywego ośrodka kulturalnego. Dwór Czartoryskich przyciągał licznych artystów i literatów, którzy znajdowali natchnienie obcując z otaczającym ich nadwiślańskim krajobrazem oraz pięknem rzadkiej roślinności. Przebywali tutaj tacy luminarze kultury polskiego oświecenia, jak Julian Ursyn Niemcewicz, Kajetan Koźmian, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Zabłocki, bp Jan Paweł Woronicz, ks. Grzegorz Piramowicz, Jan Piotr Norblin. Puławy wyrosły do rangi autentycznego centrum życia kulturalnego i politycznego; narzędziem propagowania idei politycznych stały się teatr i opera, gatunki artystyczne, które szczególnie upodobała sobie księżna Izabela. Wystawiono tu na przykład operę „Matka Spartanka", skomponowaną do libretta Kniaźnina przez Wincentego Fryderyka Lessla, czy słynny „Powrót posła” Niemcewicza. Lecz najtrwalszym i najdonioślejszym przejawem działalności Czartoryskich okazał się zbiór narodowych pamiątek i dzieł sztuki, umieszczony w Świątyni Sybilli i Domu Gotyckim.
Sala Gotycka
Pierwotnie sala balowa, najbardziej reprezentacyjne wnętrze pałacu. Najwspanialszy wystrój zyskała w latach 30. XVIII w., kiedy to, na zlecenie Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, powstał tzw. „złoty salon”. Został on wykonany według projektów Juste - Aurele Meissoniera, francuskiego architekta i dekoratora. Salon zdobiły rzeźbione i złocone boazerie, lustra oraz dekoracyjne tkaniny. W wyższych partiach ścian znajdowały się iluzjonistyczne malowidła pędzla słynnego rokokowego malarza Francois Bouchera. Strop ozdobiony był bogatą dekoracją sztukatorską.
Wnętrze to, po konfiskacie pałacu przez cara i przebudowie dla Instytutu Wychowania Panien, zostało przekształcone na kaplicę katolicką. Pierwotna kaplica spłonęła podczas pożaru w 1858 r. W jej miejsce, architekt Julian Ankiewicz zaprojektował wnętrze w stylu neogotyckim. Nie zachowało się niestety wyposażenie kaplicy, poza dwoma konfesjonałami, które znajdują się obecnie w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Puławach.
Obecnie w sali znajduje się część zbiorów ze Świątyni Sybilli.
Izabela z Flemmingów Czartoryska (1746-1835)
Była córką hrabiego Jana Jerzego Flemminga, podskarbiego wielkiego litewskiego i Antoniny z Czartoryskich. Jako dziedziczka wielkiej fortuny wcześnie została wydana za mąż za Adama Kazimierza Czartoryskiego (1761 r.). Po odbyciu licznych podróży po Europie, Izabela osiadła w podwarszawskich Powązkach, gdzie stworzyła dla swych najbliższych wiejską siedzibę, na wzór francuskiego Trianon królowej Marii Antoniny. Każdy z członków rodziny mieszkał w odrębnej chatce, wśród strumyków, kaskad, grot i sztucznych ruin. Beztroski okres życia księżnej, wypełniony sentymentalnymi zabawami i radosnymi przyjęciami, przerwała gwałtownie tragiczna śmierć najstarszej córki Teresy. W 1791 r. księstwo Czartoryscy przeprowadzili się do odziedziczonego majątku w Puławach.
Wydarzenia konfederacji targowickiej sprawiły, że Czartoryscy zaczęli wspierać insurekcję kościuszkowską, na skutek czego w 1794 r. wojska rosyjskie zniszczyły ich nowo odziedziczoną siedzibę oraz Powązki. Dwa lata później Izabela powróciła jednak do Puław i odbudowała pałac.
Utrata niepodległości przez Polskę spowodowała w księżnej silne przemiany wewnętrzne. W 1801 r. ukończyła budowę Świątyni Pamięci, zwanej później Swiątynią Sybilli. Umieściła w niej pamiątki narodowe z okresu niezależnej Rzeczypospolitej i udostępniała gościom odwiedzającym Puławy.
Przekonana, że zbierane przez nią obiekty pomogą przetrwać ciężkie czasy zniewolenia, pisała: „kiedy Polska istnieć przestała, przyszła mi pierwszy raz ta myśl, żeby zbierać pamiątki polskie, które potomności powierzam”.
Świątynia Sybilli stała się pierwszym polskim muzeum, które przybrało charakter historyczno-patriotyczny.
Niecodzienną, tajemniczą część Świątyni Sybilli stanowiła dolna krypta, urządzona jako mauzoleum poświęcone osobie ks. Józefa Poniatowskiego. W środku pomieszczenia stał czarny marmurowy obelisk, nieopodal trójnóg, a na ścianach widniały wykonane z brązu tarcze herbowe, tworzące całościową oprawę dla miejsca. Warto zaznaczyć, że w konstrukcji, wyposażeniu i symbolice Świątyni obecne były także wątki typowe dla wolnomularstwa.
Dopełnieniem dla Świątyni był otwarty w 1809 r. Dom Gotycki, w którym księżna zaprezentowała zbiory obce z zakresu historii i sztuki.
Na pierwszy rzut oka chaotyczny, momentami nawet zabawny charakter tego zbioru, wiele mówi o sentymentalno-romantycznej naturze kolekcjonerki i epoki. Każda rzecz, nawet najbardziej poślednia, w przekonaniu właścicielki miała swoje niepowtarzalne znaczenie poprzez związek z historią. Oprócz wzruszających pamiątek ze słynnych miejsc (Troja, Rzym, Stonehenge, Werona, Awignon itp.) oraz przedmiotów związanych ze znanymi ludźmi (Karol Wielki, Petrarka, Heloiza i Abelard, James Cook, Shakespeare, Rousseau i in.); mebli, ubiorów, listów, kamyczków, zasuszonych listków, w Domu Gotyckim znalazły się wybitne dzieła sztuki, tym trzy arcydzieła malarstwa europejskiego: zaginiony w czasie II wojny światowej Portret młodzieńca pędzla Rafaela, Dama z gronostajem Leonarda da Vinci oraz Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta van Rijn. Wizyta w „muzeum" księżnej Izabeli była wielką lekcją, której treść kryła się w niezwykłych i pięknych przedmiotach, a rozważaniom sprzyjało piękne otoczenie wokół budowli muzealnych.
Prócz kolekcjonowania pamiątek przeszłości, księżnę Izabelę pasjonowała również sztuka ogrodowa. Stworzony przez nią park puławski w duchu angielskim stanowił jedno z najpiękniejszych założeń tego typu w Europie. Doświadczenia zdobyte przy realizacji ogrodów w Powązkach i Puławach Izabela opisała w wydanej w 1805 r. książce Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów.
Klęska powstania listopadowego w 1831 r. spowodowała, że Puławy zostały ponownie zniszczone. Wówczas to Izabela opuściła na zawsze swą ukochaną siedzibę, uciekając przed ostrzałem kierowanym przez wnuka Adama Wirtemberskiego, generała w służbie carskiej. Zmarła w pałacu w Wysocku, pochowana została w rodowej krypcie w kościele w Sieniawie.
Sieniawa - grobowiec książąt Czartoryskich
Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823)
Był synem wojewody ruskiego Augusta Aleksandra Czartoryskiego i Marii Zofii z Sieniawskich, 1 voto Denhoffowej. Generał ziem podolskich, kandydat Familii - stronnictwa politycznego zawiązanego przez Czartoryskich - na króla Polski. Przedstawiciel obozu reform, w latach 1788-1792 poseł na Sejm Czteroletni. Współtwórca Collegium Nobilium, członek Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa Przyjaciół Nauk, współzałożyciel czasopisma Monitor. Jeden z najlepiej wykształconych Polaków swego pokolenia, zwany „najmilszym kawalerem XVIII wieku”. George Burnett pisał o nim: „Im bliżej się go zna, tym szczerszą miłością i szacunkiem się go darzy. Cechą, która przydaje uroku ujmującym manierom i sposobowi wysławiania się księcia, jest szczera i oczywista dobroć serca, widoczna w każdym jego słowie i uczynku”.
W latach 1768-1794 książę pełnił funkcję komendanta Szkoły Rycerskiej w Warszawie, zwanej również Akademią Szlacheckiego Korpusu Kadetów. Opracował program nauki i regulamin wewnętrzny Akademii. Napisał także „Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej”, zawierające m.in. „Katechizm moralny i Definicje różne przez pytania i odpowiedzi”, których treść miała za zadanie kształtować charakter podopiecznych poprzez wpajanie im ducha narodowego, postaw rycerskich i ideałów patriotycznych. Wychowankami Szkoły Rycerskiej byli m.in. Tadeusz Kościuszko, któremu książę umożliwił dalsze kształcenie w Paryżu oraz Julian Ursyn Niemcewicz, dramaturg, powieściopisarz i poeta, blisko związany z dworem Czartoryskich.
Zasłużony mecenas uczonych, literatów i artystów. W 1774 r. sprowadził do kraju francuskiego artystę Jana Piotra Norblina, którego twórczość przyczyniła się do rozwoju polskiego malarstwa rodzajowego i historycznego. Książę był również jednym z twórców i propagatorów sceny narodowej, autorem sztuk teatralnych, m.in. Panny na wydaniu ( 1771 r.), Gracza (1774 r.), Bliźniąt (1775 r.) i oryginalnej jednoaktówki Kawa (1779 r.), w której skrytykował ówczesny styl życia wyższych sfer, niezorientowanych w rodzimych realiach historycznych i kulturowych. W 1810 r. wydał zbiór szkiców zatytułowany „Myśli o pismach polskich, w których omówił literaturę polską na tle politycznym i kulturowym”.
Książę uhonorowany został wieloma prestiżowymi odznaczeniami, m.in. polskimi Orderami Orła Białego i Świętego Stanisława, rosyjskimi Orderami Świętego Andrzeja Pierwszego Powołańca i Świętej Anny oraz austriackim Orderem Złotego Runa.
Zmarł w Sieniawie.
Pałac w Sieniawie
Pochowany został w kościele św. Krzyża w Warszawie.
W galerii: zdjęcia z parku.
Przeczytaj także:
- Zaniedbane Schody angielskie w parku Czartoryskich w Puławach
W pobliżu warto zobaczyć:
- Ruiny zamku w Janowcu k. Kazimierza Dolnego
- Zespół zamkowy w Kazimierzu Dolnym z niepowtarzalnym widokiem na rzekę Wisłę
- Wystawę "Żydowski Kazimierz" w kazimierskiej synagodze
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych muzeum.
