W XVI bądź w XVII w. pojawili się w Żarkach pierwsi przedstawiciele ludności żydowskiej. Dokumenty z XVIII w. wyliczają 11 rzemieślników pochodzenia polskiego i 17 żydowskiego oraz osiem młynów żareckich. W końcu XVIII wieku Żydzi stanowili przeszło 40%, a w II połowie XIX w. ponad 60% ogółu mieszkańców Żarek.
Muzeum w starym młynie
Inicjatorem powstania pierwszego elektrycznego młyna w Żarkach był ziemianin, emerytowany oficer Wojska Polskiego, Stanisław Siedlecki. Inwestycja na owe czasy była tak znacząca, iż trzeba było budować specjalną linię energetyczną z Myszkowa w celu zasilania nowego obiektu przemysłowego w Żarkach. Budynek powstał na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. Prawdopodobnie w 1931r. nastąpiło podłączenie młyna do sieci energetycznej. Tyle wiadomo o przedwojennej historii obiektu. Jakie fakty są znane odnośnie inwestora Stanisława Siedleckiego? Prawdopodobnie przybył do Żarek z okolic Koniecpola i stamtąd sprowadził dwóch młynarzy, na zarządcę młyna powołał żarczanina Kazimierza Bernackiego. Sam Siedlecki w młynie pojawiał się od czasu do czasu. Nigdy w miasteczku nie zamieszkał. Wybuch II wojny światowej i związana z tym zawierucha sprawiły, iż dokładne losy S. Siedleckiego nie są znane. Jedni twierdzą, iż trafił do obozu jenieckiego i przeżył, inni mówią, iż zginął.
W 1952r. młyn znacjonalizowano i budynek podlegał pod Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Myszkowie. W latach 1954 - 1965 zarządcą budynku był pan o nazwisku Chruściel. Pracował także starszy młynarz - Kołowrotkiewicz. Następnie budynek był pod zarządem osoby o nazwisku Wiaderek. Obiekt podlegał pod Rejonowe Przedsiębiorstwo - Młynów Gospodarczych. Prawdopodobnie w tym czasie siostra Stanisława Siedleckiego wraz z dziećmi starała się odzyskać prawa do własności młyna, bez skutku.
30 grudnia 1971r. młyn gospodarczy wraz z terenem o powierzchni 1410 m kw. oraz trwałymi środkami został przekazany Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Żarkach. Zatrudniono tu kierownika i dwóch młynarzy. W latach 1986 - 1989 młyn był dzierżawiony przez szwagrów Wiesława Podlejskiego oraz Kazimierza Malinowskiego. Następnie, przez krótki czas, obiekt dzierżawili: Władysław Samek, a po nim Henryk Skorek.
W 1992r. wojewoda częstochowski zadecydował o przekazaniu młyna na mienie komunalne Gminy Żarki. Burmistrz Miasta i Gminy Żarki Klemens Podlejski 30 grudnia 2005 r. podjął decyzję o wygaśnięciu w całości użytkowania młyna. W latach 2013 - 2015 staraniem władz gminy i z udziałem środków unijnych przebudowano obiekt na potrzeby Muzeum Dawnych Rzemiosł w Starym Młynie. Koszt zadania to blisko 5 mln złotych, w tym 85 proc. dofinansowania unijnego. Od 02 sierpnia 2015r. mieści się tu pierwsze w Polsce multimedialne Muzeum Dawnych Rzemiosł.
Interaktywna ekspozycja prezentuje historię pięciu głównych rzemiosł obecnych kiedyś w Żarkach: młynarstwa, piekarstwa, bednarstwa, kołodziejstwa i szewstwa.
Wszystko to wplecione jest w barwne prezentacje multimedialne. I to nie jakieś nudne opowieści o historii miasta, ale scenki z dawnego życia zagrane przez śląskich aktorów. Taką prezentację pamięta się latami.
Jest też rekonstrukcja dawnej restauracji. Jej klienci mogli w niej przeczytać taką reklamę:
„Pijąc smaczne Wino Makowskiego z Kruszwicy
Przynosisz następ. korzyści dla kraju:
1. Potęgujesz rozwój szczerze polskiej placówki przemysłowej!
2. Zmniejszasz import win zagranicznych!
3. Potęgujesz rozwój sadownictwa!
4. Zmniejszasz spożycie wódki, a więc jesteś czynnym wrogiem alkoholizmu!”.
Urządzono również stanowiska ze starymi telefonami, przez które można posłuchać wspomnień mieszkańców Żarek i okolic.
W muzeum prezentowane są także wystawy czasowe. Trafiłam na bardzo ciekawą „Wielka Wojna na Jurze” przygotowaną przez Krzysztofa i Piotra Ormanów.
Na wystawie przedstawiono umundurowanie i oporządzenie z epoki, przedmioty osobiste walczących, uzbrojenie, a także można było prześledzić wydarzenia z listopada i grudnia 1914 roku. Ekspozycje opatrzono komentarzem lektora.
Czas zwiedzania muzeum to około 1 godz.
Ceny biletów: normalny (15 zł), ulgowy (12 zł), rodzinny (38 zł) i grupowy (11 zł).
W cenie biletu jest przewodnik oraz pamiątkowy woreczek z ziarnami zboża – żyta, pszenicy czy jęczmienia.
Muzeum czynne jest cały rok.
Ciekawostki
W pierwszej fazie produkcji ziarno trafiało do wialni, która oczyszczała je z plew. W budynku zachowały się dwie wialnie z Wielkopolskiej Fabryki Maszyn Młyńskich w Rogoźnie Wielkopolskim. Dalej ziarno kierowane było na żubrownik. Tam kamień szlifierski zdzierał łuskę ze zboża. Dzisiaj w młynie są dwie zachowane łuszczarki. Jedna (1954r.) pochodzi z zakładu w Ostrowie Wielkopolskim. Maszyny te pracowały na największych obrotach. Jeśli mielono żyto wysyłano je także na gniotownik, który spłaszczał ziarno, tak żeby walce mlewnika miały lżejszą pracę. Wyjątek stanowiła pszenica. Ta nie trafiała na gniotownik, ponieważ była krucha.
Kolejną maszyną używaną w produkcji był cylinderek pogniotkowy, który oddzielał od ziarna najdrobniejsze zanieczyszczenia.
Oczyszczone pierwotnie ziarno trafiało do mlewnika elektrycznego. W starym młynie zachowały się trzy takie maszyny. Jedna pochodzi z lat przedwojennych, a dwie pozostałe z 1961 r. Wszystkie mlewniki, jak i żelazne walce były produkowane w Fabryce Maszyn i Odlewni Żelaza w Radomsku. Zakład ten pracował pod różnymi nazwami. Mlewnik z 1961 r. posiadał moc 9 KM, a prędkość obrotu żelaznych walcy wynosiła 280 obrotów na minutę.
Na ostatniej kondygnacji budynku znajdował się odsiewacz mąki składający się z zestawu sit i szczotek, które miały za zadanie oddzielić czystą białą mąkę od ospy, czyli otrębów. Od odsiewacza zależał typ mąki. Odsiewacz był najciężej pracującą maszyną. Od pracy takiej maszyny dochodziło nawet do pękania ścian. Drżenia były odczuwalne nawet w piwnicach.
Mimo zasad bezpieczeństwa katastrof nie udało się uniknąć. Zdecydowała o tym jednak siła... przyrody. W połowie lat 60. XX w. wichura zerwała dach i uszkodziła fragment ściany z frontu. Odbudowa wschodniej ściany została wykonana z użyciem cegły, a dzisiaj dzięki tej decyzji elewacja ma ładny kamienno-ceglany wygląd.
Budynek pierwotnie podzielony był na dwie części. Zachodnią zwano kupiecką, bo tu powstała mąka dla okolicznych piekarń, a warto dodać, iż przed II wojną światową w Żarkach było 15 żydowskich piekarni i jedna polska. Wschodnia część była zwana chłopską i tu produkowano śrutę dla gospodarstw. Do żareckiego młyna rolnicy przyjeżdżali z Żarek, Myszkowa, Niegowy.
W czasie blisko 80. lat produkcji mielono głównie żyto, przeważnie na 50 proc. lub na 60 proc. Powstawała głównie mąka żytnia typu 500. Z tony przywożonego ziarna można było otrzymać 500 kg mąki i 500 kg otrębów. W okolicznych gospodarstwach było dużo zwierząt hodowlanych, dlatego rolnicy potrzebowali znaczne ilości śruty i otrębów. Dla przykładu, za zmielenie metra żyta w czasach komunistycznych 1 płacono 10 zł i dostawano 90 kg otrębów.
Zapas dobowy młyna w czasach komunistycznych wynosił 24 tony zboża. Ziarno puszczano przez żelazne walce nawet po 3 razy, tak aby uzyskać jak najlepszy gatunek mąki.
Z relacji Michała Rakowskiego, który pracował w tym młynie 5 lat (1984-89) wynika, iż mielono głównie żyto, śruty, pszenicę. Praca zaczynała się o godz. 8.00 i trwała do godz. 16.00, ale nieraz zdarzało się, że młyn mielił i 12, i 24 h. Pszenicę mielono najczęściej w niedzielę - aby dobra mąka była, to najlepiej, aby w robocie nikt nie przeszkadzał - wspomina Michał Rakowski.
Taką wersję potwierdza również Wiesław Podlejski z Żarek, który dzierżawił młyn w latach 1986-1989. Maszyny dostosowane były do mielenia żyta. Pszenicę mielono raczej z konieczności, tylko w niedzielę. Raz, że spokój był. Dwa, że w ten dzień można było pozwolić sobie na wymianę sit dostosowanych do czyszczenia pszenicy. W codziennej produkcji dominowała mąka żytnia i to przede wszystkim na potrzeby żareckiej spółdzielni Samopomoc Chłopska – mówi Podlejski.
Kalendarium ważniejszych wydarzeń w Żarkach
14 000 - 80 000 p.n.e. - początki osadnictwa ludzkiego na ziemi żareckiej
1325 - pierwsza źródłowa wzmianka o Leśniowie
1373 - pierwsza źródłowa wzmianka o Żarkach jako wsi
1382 - pierwsza źródłowa wzmianka o Żarkach jako mieście
1406.03.31 - król Władysław Jagiełło potwierdził lokalizację Żarek na prawie niemiecko-średzkim
1522 - powstanie kościoła pw. św. Szymona i Judy Tadeusza
Początek XVI w. - stworzenie szkoły w Żarkach
1553 - najstarszy odcisk na dokumencie pieczęci z herbem miasta Żarki
1556 - król Zygmunt August dokumentem z Wilna zezwolił na 3 jarmarki rocznie i cotygodniowy targ we wtorek
I połowa XVII w. - częste wizyty króla Władysława IV Wazy w Żarkach
XVII w. - pierwsza źródłowa wzmianka o kościele św. Barbary
1651 - Wojciech Kazimierz Męciński zamienia mieszczanom dziesięcinę naturalną na pieniężną
1665.09.09 - hetman Jan Sobieski przejeżdża przez Żarki, tu pisze list do Marysieńki „we środę pod Żarkami"
schyłek XVII w. - przypuszczalne powstanie Kahału Żydowskiego
1684 - powstanie bractwa cechowego
1700 - sprowadzenie karmelitów bosych do Leśniowa
1702 - wielki pożar, ogień niszczy większość zabudowań miejskich
1703 - sprowadzenie paulinów z Jasnej Góry do Leśniowa w miejsce karmelitów bosych
1726 - początki budowy klasztoru w Leśniowie
1763 - kościół św. Stanisława na Laskowcu wzmiankowany jako kaplica drewniana
1790 - źródła wymieniają w Żarkach dwie bożnice, szpital żydowski szkołę żydowską (Cheder), a także 17 rzemieślników w 12 zawodach
1795 - Żarki w zaborze pruskim po III rozbiorze Polski
1807 - Żarki weszły w skład Księstwa Warszawskiego
1815 - Żarki znalazły się w Królestwie Polskim i do 1844 r. były siedzibą powiatu lelowskiego
1820-1830- budowa pierwszej bitej drogi z Krakowa do Częstochowy przez Żarki
1821 - założono nowy cmentarz żydowski, trzeci z kolei kirkut
1832 - epidemia cholery, zmarło 40 Polaków i 170 żydów
1832 - 1835 - Piotr Steinkeller wybudował Fabrykę Maszyn i Narzędzi, kolejne inwestycje obejmowały: cegielnię, browar, cukrownię, młyn, jatkę, piekarnię, gorzelnię, destylarnię
1833 - uruchomienie pierwszej przędzalni bawełny poruszanej przez maszynę parową
1863.04.24 - bitwa pod Jaworznikiem w trakcie powstania styczniowego
1863.05 - w Żarkach wybuchł pożar, który wyrządził szkody na sumę około 60 tys. rubli
1867 - ludność liczyła 3757 osób
1869 - utworzono Sąd Grodzki i Rejenturę
1870.01.23 - Żarki utraciły prawa miejskie
1890 -1900 - Żarki otrzymały uliczne oświetlenie gazowe, istniały apteka i poczta
1900 - w Żarkach zamieszkiwały 6294 osoby, 33 lat wcześniej - 3757 osoby. Żydzi stanowili 61 proc. ludności
1905 - powstała straż pożarna
1906.04.06 - wielki pożar w Żarkach, który zasięgiem objął prawie połowę miasta
1908 - przy straży pożarnej utworzono orkiestrę dętą liczącą początkowo 25 osób
1914 - 1918 - utworzenie szpitala
1918.11.15 - uwolnienie miasta z rąk zaborcy
1919 - powstanie Związku Harcerstwa Polskiego
1926 -1937- budowa nowej szkoły podstawowej
1939.09.02 - wkroczenie wojsk niemieckich do Żarek
1942.02 - Niemcy zorganizowali getto w Żarkach dla około 3200 Żydów
1942.10.06 - podczas likwidacji getta rozstrzelano około 300 Żydów, pozostałych wywieziono do Treblinki oraz do gett w Częstochowie i Radomsku
1945.01.17 - wyzwolenie Żarek
1949 - odzyskanie praw miejskich
1967.08.13 - koronacja figury Matki Bożej dokonana przez prymasa Polski - kard. Stefana Wyszyńskiego, kard. Karola Wojtyłę, bp. Stanisława Barełę oraz generała zakonu Paulinów o. Jerzego Tomzińskiego
2011.02.28 - rozpoczęcie nauki w nowym budynku gimnazjum
2011.07.02. - rekoronacja figury Matki Bożej Leśniowskiej dokonana przez metropolitę częstochowskiego abp. ks. dr. Stanisława Nowaka
2015.08.02. - przyjęcie pierwszych odwiedzających w Muzeum Dawnych Rzemiosł w Starym Młynie w Żarkach
Kalendarium przygotowali: dr Krzysztof Tabaka, Krzysztof Kot, Katarzyna Kulińska-Pluta.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Wyremontowaną synagogę, obecnie dom kultury
W Smoleniu:
W Siewierzu:
W Złotym Potoku:
- Dworek Zygmunta Krasińskiego i Pałac Raczyńskich
- Staw Gorzkich Łez (Amerykan)
- Kościół św. Jana Chrzciciela i Kaplice grobową Krasińskich
- Czteropak złotopotocki: jaskinia, staw, źródełko i młyn
- Źródła Zygmunta i Elżbiety - to tutaj swój bieg rozpoczyna rzeka Wiercica
W Ostrężniku:
- Ruiny zamku i Jaskinię Ostrężnicką
W Lelowie:
- Dom modlitwy i grób cadyka Bidermana
W Olsztynie k. Częstochowy:
W pobliżu można zjeść w:
- „Dworku Ostrężnik” w Ostrężniku
- Restauracji Spichlerz w Olsztynie k. Częstochowy
- Karczmie Klimtówka w Wolbromu
Przeczytaj także:
- Tak z zewnątrz wygląda Muzeum Dawnych Rzemiosł w Żarkach. Dla mnie rewelacja!
- Chleb orkiszowy z opisem w Żarkach
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
***************************************************************************************************
Miło mi poinformować, że
Muzeum Dawnych Rzemiosł
przyznałam (jak najbardziej subiektywne)
wyróżnienie:
Muzeum Miesiąca listopada 2018 roku
za fascynujące połączenie nowoczesnej formuły wystawienniczej z historią żareckiego rzemiosła oraz spokojne i wyczerpujące oprowadzanie
Wyróżnienie Muzeum Miesiąca otrzymuje muzeum, spośród wszystkich, które w danym miesiącu odwiedziłam.
Pola Neis
