W muzeum prezentowane są zbiory będące własnością Muzeum Narodowego w Warszawie. Na dole pałacu urządzono sale kolejno: w stylu barokowo-rokokowym, klasycystycznym i biedermeier (sprzęty z regionu Europy środkowej), a po drugiej stronie odtworzono dwa wnętrza belwederskie z czasów rezydentury Józefa Piłsudskiego (polskie meble z XIX i XX wieku). Na pierwszym piętrze znajduje się sala balowa, służącą jako foyer i sala koncertowa. Pokoje obok wyposażono meblami klasycystycznymi z terenów Europy środkowo-wschodniej oraz z ośrodków warszawsko-wileńskiego z przełomu XVIII/XIX wieku. Wśród eksponatów znajduje się m.in. toaletka Salomei Słowackiej (secundo voto Bécu) – matki Juliusza Słowackiego.
Budowa willi 1685 - 1702
Fundatorem pierwszego założenia zbudowanego na wyspie Rokola w majątku Otwock Wielki, był Kazimierz Ludwik Bieliński (zm. W 1713r.) marszałek wielki koronny, marszałek sejmu, dyplomata, jedyny syn wojewody malborskiego Franciszka Jana.
Najprawdopodobniej dwuetapową budowę letniej willi rozpoczęto około 1685 roku, a ukończono na początku XVIII wieku. Co wiązać należy ze zmianami jakie zaszły w życiu Kazimierza Ludwika, który w 1682 roku zawarł związek małżeński z Ludwiką Marią Morsztynówną, córką podskarbiego i poety Jana Andrzeja Morsztyna, a w trzy lata później, w domniemanym roku rozpoczęcia budowy, stał się po śmierci ojca prawowitym właścicielem dóbr otwockich.
Cechy charakterystyczne powstałego wówczas budynku, wskazują, że jego projektantem był Tylman z Gameren (1632 - 1706), z pochodzenia Holender, zamieszkały i pracujący w Polsce, wybitny przedstawiciel nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku. Był on twórcą nowoczesnym. Zleceniodawcom przedstawiał koncepcje budynków, rysował plany i szkice, zaś budowniczymi byli inżynierowie i artyści ze współpracującego z nim kręgu, wśród których w przypadku otwockiej realizacji wymienia się Carlo Ceroniego.
Z przełomu XVII/ XVIII wieku pochodzi dwupiętrowy korpus główny obecnego budynku z bocznymi skrzydłami, który z uwagi na swój rozmach architektoniczny nazywany jest pałacem. W tym czasie wykonano także w pewnej części malowidła ścienne zachowane na pierwszym piętrze, jak również stiukową dekorację. Szczególnie interesujące są personifikacje cnót, stanowiące transpozycję sentencji z pism Horacego wykonane w technice fresku w monochromatycznej kolorystyce (en camaieu), zaczerpnięte ze sztychów Ottona van Veena. Natomiast tympanon wieńczący front wypełniony został sceną bachanalii z tańczącymi wokół bożka Pana nimfami i satyrami. Przemyślany program ideologiczny wskazujący silny związek z naturą, nie tylko poprzez lokalizację willi z dala od miasta, ale także we wspomnianych dekoracjach, ukształtowano pod wpływem postawy i dzieła literackiego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego - przyjaciela Bielińskiego, jednocześnie mecenasa Tylmana.
Kazimierz Ludwik Bieliński popierał króla Augusta II, który gościł w Otwocku Wielkim kilkakrotnie. W roku 1703 w czasie wojny północnej, August II daremnie czekał w pałacu otwockim na rezultat poselstwa wyprawionego do zwycięskiego króla szwedzkiego Karola XII. Dwa lata później doszło tu do spotkania króla Augusta II z carem Piotrem Wielkim, dzięki któremu Sas utrzymał się na tronie polskim. Miejsce to August Mocny wybrał nieprzypadkowo. Położony na uboczu, w malowniczej scenerii pałac umożliwiał prowadzenie poufnych rozmów. Król miał również osobiste powody, aby być częstym gościem w dobrach otwockich, bowiem córka właściciela Marianna Bielińska była jego faworytą.
Rozbudowa rezydencji 1743-63
Po śmierci fundatora w 1713 roku pałac stał się własnością jego trzydziestoletniego syna Franciszka (1683 - 1766), późniejszego marszałka wielkiego koronnego. Z jego inicjatywy oczyszczono i wybrukowano Warszawę, a na pamiątkę jego zasług jedna z głównych arterii miasta nosi nazwę Marszałkowska.
Doprowadził on nie tylko do rozbudowy willi w rezydencję rodzinną wzbogacając ją przede wszystkim o ujmujące ją oficyny, w których zlokalizowano kuchnię i łaźnię, ale także do budowy kilku budynków poza wyspą tworzących folwark gospodarczy, tj.: stajni, browaru, spichlerza i dworu. Podczas rozbudowy dokonano wielu zmian wyglądzie zewnętrznym m.in. nadbudowano wieże i wewnętrznych podziałach wnętrz pałacu, zmieniono także jego wystrój.
Dostosowanie wnętrz do nowego sposobu użytkowania pałacu przez cały rok, wymagało zastosowania odpowiedniego ogrzewania. Wszędzie tam gdzie było to możliwe wymieniono kominki na piece. Rozbudową i modernizacją pałacu zajmował się najprawdopodobniej architekt Jakub Fontana (1710 - 73), z którym marszałek Franciszek Bieliński współpracował przy modernizacji Warszawy. Obecny wygląd pałacu jest bliski jego projektowi.
Pałac zgodnie z osiemnastowieczną koncepcją stanowił centralny punkt założenia architektonicznego. Główna oś tej kompozycji w kierunku wsi prowadziła przez drewniany most na folwark przy dworze i stajniach, za pałacem zaś przez ogród i park do otaczającego pałac kanału.
W tym czasie przekomponowano również założenie parkowe, które dzieliło się na trzy części: wielki salon ogrodowy ujęty od strony jeziora budynkiem pałacu i flankowany oficynami, gęstwinę przeciętą promienistym systemem dróg oraz wielorzędowy las lipowy sadzony w kwadraty.
Franciszek Bieliński zmarł bezpotomnie w 1766 roku i pozostawił cały majątek synowi brata Michała, także Franciszkowi Bielińskiemu. Nowy dziedzic, podobnie jak jego stryj, piastował liczne urzędy państwowe. Zabierał głos w aktualnej wówczas sprawie edukacji i wychowania, a jego dzieło „Sposób edukacji w XV listach opisanych” znalazło żywy oddźwięk w pracach Komisji Edukacji Narodowej. W latach 1787-1790 Franciszek odbył kilka podróży do Włoch. W czasie pobytu w Neapolu zakupił zbiór osiemdziesięciu pięciu popiersi z terakoty, kopii rzeźb antycznych ze zbiorów de la Maison Farnese, pochodzących z wykopalisk z Pompei i Herkulanum, które umieścić zamierzał w Otwocku Wielkim. Ekspozycja tak wielkiego zbioru wymagała modyfikacji niektórych wnętrz pałacowych. W latach 1799 - 1800 podczas prowadzonych prac adaptacyjnych pod kierunkiem architekta Fryderyka Alberta Lessla m.in. zamurowano niektóre otwory okienne i drzwiowe.
Franciszek Bieliński zmarł w 1809 roku.
W tym samym roku działania wojenne między wojskami polskimi i austriackimi doprowadziły do znacznych zniszczeń we wnętrzach pałacu.
Romantyczna ruina
Paweł i Józef Bielińscy, synowie Franciszka, zadłużone i podupadłe dobra sprzedali Wojciechowi Sulimierskiemu w 1809 roku, który spłacił je, jednak nie zdołał poprawić stanu pałacu. W maju 1828 roku majątek na licytacji kupił Aleksander Potocki, ale już niespełna miesiąc później odsprzedał go Janowi Jerzemu Kurtzowi, radcy województwa mazowieckiego.
Po śmierci ojca odziedziczyła je jedyna jego córka Aniela Wanda i wraz z mężem, który był jednocześnie jej kuzynem, Janem Władysławem Kurtzem zdecydowali się na remont zrujnowanego pałacu. Projekt wykonał w 1850 roku młody budowniczy Jan Teofil Sbarboni. Najprawdopodobniej jednak był on zaledwie kreślarzem koncepcji Henryka Marconiego, jednego z najwybitniejszych architektów działających na ziemiach polskich w XIX wieku. Zmiany, jakie przewidywały rysunki Sbarboniego ograniczały się jedynie do obniżenia wysokości dachu nad korpusem głównym, wymiany hełmów nad wieżami oraz połączenia otwartą loggią pałacu z oficyną kuchenną. A prace przy elewacji wiązały się jedynie z nadaniem jej modnego wówczas białego koloru.
Sądzi się, że architekci dostrzegli wartość zabytkową tej budowli i dlatego remont został ograniczony do czynności niezbędnych. Prace zaś we wnętrzach miały przywrócić im barokowy wygląd. Planowano położenie posadzek i parkietów według znanych tylmanowskich wzorów. Ze względów finansowych cały remont nie został dokończony. Zajęto się jedynie nowym ogniotrwałym pokryciem dachu i odrestaurowaniem uszkodzonych wież. Remont ten przeprowadzono niezbyt starannie, a dalsze prace przerwała w 1857 roku nagła śmierć Anieli. Właścicielami majątku zostały jej dzieci Zygmunt i Zofia.
Zygmunt Kurtz był wykształconym w Szwajcarii i Paryżu ogrodnikiem, który zajmował się głównie sadownictwem. W 1884 roku założył on w Otwocku Wielkim sad obejmujący przeszło 20 tysięcy drzewek, zaopatrujący rynki Warszawy i Petersburga. Był jednym z współzałożycieli Warszawskiego Towarzystwa Ogrodniczego, założył również spółdzielnię koszykarską i działającą przy niej szkołę. Zmarł bezpotomnie w 1917 roku w Genewie, a majątek pozostawił dzieciom siostry - Władysławowi i Janinie Jezierskim.
Druga połowa XIX wieku i początek XX to dla pałacu okres powolnego popadania w ruinę. Dobra kilkakrotnie wystawiano na licytację. W okresie pierwszej wojny światowej w pałacu stacjonowały wojska niemieckie, które dodatkowo zniszczyły i obrabowały wnętrza. W okresie międzywojennym nie podjęto prac prowadzących do odbudowy pałacu. Fatalny stan obiektu w omawianym okresie dokumentują zachowane fotografie (można je zobaczyć w działającej w oficynie kawiarence).
Przedstawiają one ubytki zadaszenia, liczne pęknięcia murów i zupełny brak stolarki okiennej i drzwiowej. Pomieszczenia piwniczne i parterowe pełne były gruzu i ziemi. Oficyna łazienna przestała istnieć, a kuchenna znacznie podupadła.
Życie rodziny toczyło się wówczas na folwarku, przy czym zbudowano w pobliżu dworu willę modernistyczną, przy której postawiono cieplarnię i budynek służbowy, za którymi na sporej powierzchni ustawiono szklarnie i prowadzono sad.
W tym czasie zaś pałac stal się celem wypraw fotografów, dzięki czemu zachowała się spora dokumentacja z tego okresu. Wydane wówczas przewodniki wpłynęły na zwiększenie ruchu turystycznego. Pałacem zainteresowali się fachowcy, którzy na łamach czasopism postulowali ochronę ruin i odbudowę. Spośród nich najbardziej znanym jest projekt rewaloryzacji zespołu opracowany w 1936 roku przez znanego fotografa Czesława Olszewskiego, proponujący utworzenie tu centrum muzycznego.
Historia powojenna
W czasie działań wojennych w latach 1939-1945 budynek nie poniósł już dalszych strat, w niewielkim stopniu zniszczono jedynie budynki zlokalizowane na terenie folwarku.
W 1944 roku w ramach reformy rolnej majątek przejęło państwo. W 1946 roku pod kierunkiem prof. Jana Koszczyc-Witkiewicza rozpoczęto prace zabezpieczające i rekonstrukcyjne. Warto wspomnieć, żeten wybitny architekt, już przed wojną w 1938 roku starał się z ramienia Towarzystwa Propagandy Turystycznej o podjęcie takich prac.
Działania budowlane po wojnie rozpoczęto od remontu dachu, przy czym przywrócono pochylenia pod kątem 45 stopni, tak jak to miało miejsce przed przebudową według rysunków Sbarboniego. Budynek pozbawiony był stropów, więc wykonano nowe na wszystkich kondygnacjach. Wzmocniono zniszczone wieże poprzez wykonanie pancerza żelbetonowego związanego konstrukcyjnie z nowymi spiralnymi schodami, które dla ukrycia konstrukcji obłożono drewnem. W tym samym czasie odgruzowano piwnice. Po odkopaniu okazało się, że cały pałac zbudowany jest na arkadach, których stopy są właściwymi fundamentami nośnymi. Prawdopodobnie stopy posadowione są na palach i rusztach pogrążonych w wodzie. W opisanym okresie główny nacisk położono na prace budowlane, a nie konserwatorskie. Po zakończonej odbudowie na przełomie 1948/49 r. planowane było przekazanie obiektu na cele kulturalne.
Zmiana jednak atmosfery politycznej w kraju spowodowała, że od 1952 roku mieścił się tu przez kolejne 20 lat dom poprawczy. Decyzja ta pociągnęła za sobą zmianę pierwotnego układu przestrzennego. Po czym na początku lat siedemdziesiątych pałac został przejęty przez Urząd Rady Ministrów. W 1975 roku premier Piotr Jaroszewicz podjął decyzję o przyspieszeniu prac nad restauracją budynku, który zdecydowano się przeznaczyć na rezydencję dla notabli państwowych i gości zagranicznych. Pałac odnowiono siłami warszawskiej Pracowni Konserwacji Zabytków. Pierwszym etapem prac było wykonanie badań architektonicznych, prowadzonych pod kierunkiem Henryka Siudera.
Następnie uwagę skupiono na pracach remontowo - budowlanych. Od nowa ukształtowano, obecnie używaną, klatkę schodową, w westybulu na pierwszym piętrze umieszczono w niszach współczesne rzeźby inspirowane historycznymi i przedstawiające bogów greckich, a wykonane przez spółkę artystów Stanisława Kulona i Adama Myjaka. Podjęto konserwację malowideł ściennych, uzupełniono bądź odtworzono fragmenty dekoracji. Kolejnym etapem prac było adoptowanie pomieszczeń pałacu do celów recepcyjnych i konferencyjnych, zaś wnętrza drugiej i trzeciej kondygnacji przeznaczono na reprezentacyjne pokoje mieszkalne. Wszystkie one otrzymały bogate wyposażenie, opisane w niewielkim przewodniku przez Marka Kwiatkowskiego wydanym do celów wewnętrznych w pięciu językach w 1977 roku. W latach 1977-78 przeprowadzono prace przy elewacji pałacu. Uzupełniono nieliczne ubytki sztukaterii, a rzeźby uwypuklono jednolitym kolorem jasnej terakoty. W latach 1976 - 1989 przyjeżdżał tu Wojciech Jaruzelski. Na początku lat 80. pałac był jednym z miejsc internowania Lecha Wałęsy. Za prezydentury Wałęsy użytkownikiem obiektu została Kancelaria Prezydenta. Była ona w posiadaniu pałacu do 2000 roku, po czym przejęło go Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, by na początku 2004 roku przekazać w trwały zarząd Ministerstwa Kultury.
Na mocy umowy użyczenia obecnym użytkownikiem obiektu jest Muzeum Narodowe w Warszawie, które utworzyło w nim swój oddział Muzeum Wnętrz. Po przeprowadzeniu niezbędnych prac remontowych, adaptacyjnych i zaaranżowaniu wnętrz pomieszczeń od 7 lipca 2004 roku pałac jest dostępny dla zwiedzających.
W galerii kolejno zdjęcia: sal na pierwszym piętrze pałacu oraz parku.
W pobliżu warto zobaczyć
W Otwocku:
- Muzeum Ziemi Otwockiej im. Michała Elwiro Andriollego
W pobliżu można napić się kawy, zjeść deser w znajdującej się w oficynie:
- Kawiarence „Pod bocianim klekotem”
W pobliżu można zjeść w:
- Restauracji Lipowy Gościniec
W Otwocku w:
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
