Dominującym czynnikiem architektonicznym wprowadzonym przez Pniewskiego jest ogromne bogactwo kamienia zastosowanego zarówno do zewnętrznego jak i wewnętrznego wystroju całego budynku. Efekt potęguje nie tylko wielka rozmaitość kamiennego tworzywa (m.in. piaskowce, wapienie, marmury, trawertyn, alabaster, ale także mistrzowskie operowanie kontrastowymi zestawieniami barwy i faktury nieobrobionych elementów kamiennych i gładkich, polerowanych płyt. Elementem zwracającym uwagę jest wyryta w piaskowcu inskrypcja „SCANDIVS/ DDAR/FX/T AMRC+” widoczna w lewym górnym narożniku wschodniej elewacji wilii. Można ją przetłumaczyć jako: „Pnący się przebudował świątynię masonów i zamieszkał w niej”. Owym Pnącym jest najprawdopodobniej Bohdan Pniewski, bowiem na początku XIX wieku w budynku tym prawdopodobnie odbywały się zgromadzenia loży masońskiej, do której dziedzictwa nawiązuje zapewne inskrypcja.
Nie przypadkiem Willa Pniewskiego uznawana była już w momencie powstania za jedną „z najciekawszych zdobyczy współczesnej architektury polskiej w dziedzinie użycia kamieni” i skłaniała do w pełni uzasadnionego wniosku, by „budynek ten uznać za muzeum, w którym nie tylko poznajemy materiały w próbkach, ale widzimy bogactwo zastosowań i efektów - ową siłę potencjalną leżącą w materiale.” (J. Hryniewiecki, 1938). Po śmierci B. Pniewskiego (1965) willa została w 1966 r. przejęta od spadkobierców na siedzibę Muzeum Ziemi.
W willi mieści się tylko część ekspozycji muzeum – w tym miniwystawa „Śladami krwi powstańczej ” z utrwalonymi na marmurowych schodach i posadzce klatki schodowej śladami krwi przelanej przez nieznanego powstańca Warszawy podczas walk, jakie toczyły się w obronie placówki w 1944r.
Pozostałe wystawy Muzeum Ziemi znajdują się w drugim – naprzeciwległym zabytkowym budynku.
Zbiory
Muzeum Ziemi jest kontynuatorem tradycji Towarzystwa Muzeum Ziemi powołanego w Warszawie z inicjatywy społecznej w 1932 r. z jasno już wówczas określonym celem: utworzenia w Warszawie jako stolicy Rzeczpospolitej Polskiej nowoczesnego muzeum geologicznego – Muzeum Ziemi, będącego instytucją oświatową i naukową. Po przerwie wojennej i uporządkowaniu częściowo ocalałych zbiorów, działalność TMZ została wznowiona w 1945 r. Zgodnie z uchwałą TMZ całość zgromadzonych kolekcji została w 1947 r. przekazana Państwu pod warunkiem utworzenia publicznego Muzeum Ziemi. W 1948 r. na mocy rozporządzenia Rady Ministrów powołano instytucję państwową pod nazwą „Muzeum Ziemi”, podporządkowaną początkowo Ministerstwu Oświaty. W roku 1959 Muzeum Ziemi zostało przejęte przez Polską Akademię Nauk, zgodnie z wcześniej sformułowanymi postulatami I Kongresu Nauki Polskiej.
Zbiory muzealne liczą obecnie ponad 180 tys. obiektów. Znajdują się wśród nich zasobne kolekcje minerałów i skał, meteorytów, kopalnej flory i fauny, pochodzących z terytorium Polski i innych regionów świata, a także cenne archiwalia z zakresu historii nauk o Ziemi. Szczególną pozycję zajmują bogate kolekcje bursztynu bałtyckiego i innych żywic kopalnych (ponad 29,5 tys. okazów), zaliczane do największych tego typu zbiorów muzealnych na świecie.
Niestety w dniu kiedy byłam w muzeum, nie było przewodnika. Podczas zwiedzania bogatej kolekcji zrodziło mi się bowiem wiele pytań, które pozostały bez odpowiedzi.
Ekspozycja plenerowa
W lapidarium muzealnym znalazły schronienie fragmenty kamiennych dekoracji rzeźbiarskich pochodzące z niektórych zabytkowych budowli warszawskich, zburzonych podczas ostatniej wojny, m.in. kariatydy zdobiące niegdyś fronton Pałacu Kronenberga, fragmenty tympanonu i centralnego ryzalitu fasady Pałacu Bruhla.
Główną część ekspozycji plenerowej zajmuje wystawa polskich kamieni budowlanych, gdzie zobaczyć można m.in. wapienie pińczowskie, zlepieńce zygmuntowskie, granity strzegomskie, marmury sudeckie oraz rozliczne odmiany piaskowców. Na uwagę zasługują także charakterystyczne formy słupów bazaltowych z Janowej Doliny oraz wielkie koła młyńskie wykonane z granitowych głazów narzutowych i dolnośląskich kwarcytów.
Na terenie lapidarium znajdują się również interesujące okazy drzew, gdzie obok gatunków rodzimych (np. okazały, pomnikowy klon pospolity) wprowadzono nasady drzew egzotycznych i reliktowych, wśród których zobaczyć można m.in. dorodne okazy tulipanowca amerykańskiego, metasekwoi chińskiej, korkowca amurskiego. Kolekcja egzotyków jest systematycznie uzupełniana o nowe egzemplarze (np. ambrowiec balsamiczny).
Pomnikowe głazy narzutowe między budynkami PAN Muzeum Ziemi.
Atrakcją lapidarium są także okazy paleobotaniczne: uznany za pomnik przyrody skrzemieniały pień drzewa Dadoxylon saxonicum, należący do rodziny araukariowatych z okresu górnego karbonu, pochodzący z Nowej Rudy na Dolnym Śląsku; subfosylny pień dębu rodzimego wydobyty z osadów Prawisły na Powiślu, datowany na połowę XV w.
Etapy ewolucji życia na Ziemi
Ziemia wraz z całym Układem Słonecznym powstała około 4,6 miliarda lat temu. W jej historii wyróżniono cztery eony: hadeik, archaik, proterozoik i fanerozoik.
W hadeiku Ziemia była narażona na liczne zderzenia z ciałami kosmicznymi. Przypuszcza się, że jej kolizja z planetą wielkości Marsa doprowadziła do wyrzucenia na orbitę okołoziemską znacznej ilości materii, z której uformował się Księżyc. Ostatnie intensywne bombardowanie Ziemi dużymi ciałami kosmicznymi, około 4 miliardów lat temu, prawdopodobnie spowodowało przetopienie wszystkich skał i zagładę życia, jeśli takie już istniało.
Choć najstarsze skały liczą około 4 miliardów lat, a najstarsze domniemane ślady życia około 3,8 miliarda lat, to przez niemal 3 miliardy lat życie na Ziemi ograniczało się głównie do form mikroskopijnych i pozostawiło po sobie niewiele bezpośrednich śladów. Istnienie życia miało ogromny wpływ zarówno na charakter formującej się atmosfery, jak i na skały litosfery. W skałach datowanych na 3,5-0,65 miliarda lat, pospolicie występują stromatolity - wapienne laminowane struktury utworzone przez kolonie cyjanobakterii (sinic) na dnie ówczesnych zbiorników wodnych. Te mikroorganizmy, dzięki zdolności do fotosyntezy, zmieniły atmosferę ziemską z beztlenowej na tlenową, co przyczyniło się do powstania, oddychających tlenem, dużych form życia. Należały do nich wielokomórkowe, bezszkieletowe organizmy morskie zwane fauną ediakarańską. Pojawiły się one ponad 650 milionów lat temu, a ich rozkwit nastąpił w okresie ediakaranu między 565 a 545 milionami lat temu.
Najważniejszą cezurą w dziejach życia była „rewolucja kambryjska”, kiedy to w krótkim czasie doszło do powstania w morzach niemal wszystkich żyjących do dziś typów zwierzęcych, i do zaniku ediakarańskiego świata. U wielu różnych grup zwierząt pojawiła się wówczas zdolność wytrącania mineralnych szkieletów. Występują one masowo w skałach osadowych datowanych na 541 milionów lat i młodszych. Dlatego czas od „rewolucji kambryjskiej” do dziś nosi nazwę fanerozoiku, czyli jawnego życia, poświadczonego przez skamieniałości. Eon fanerozoiczny dzieli się na trzy ery - paleozoiczną, mezozoiczną i kenozoiczną, a wszystko, co było wcześniej - hadeik, archaik i proterozoik - nazywane jest nieformalnie prekambrem.
Życie nieustannie ekspandowało na niezajęte wcześniej obszary. Szczególnie istotnym wydarzeniem była kolonizacja lądów w ordowiku i sylurze, najpierw przez rośliny (a jeszcze wcześniej - zapewne - przez bakterie, glony, grzyby i porosty), później przez zwierzęta. Wielokrotnie zdarzały się też wielkie wymierania - okresy skokowych spadków bioróżnorodności. Prawdopodobnie przynajmniej jedno z nich, wielkie wymieranie wyznaczające granicę kredy i paleogenu, wiązało się z kolizją Ziemi z ciałem kosmicznym.
Historia życia na Ziemi zapisana jest w skałach osadowych
To w nich znajdujemy skamieniałości - szczątki i ślady organizmów, które uległy fosylizacji, czyli procesom fizycznego i chemicznego przeobrażania w skałach.
Z ogromnej liczby istot żyjących w przeszłości tylko niewiele przetrwało do dziś w postaci skamieniałości - głównie dzięki nagłemu pogrzebaniu w osadzie. Tkanki miękkie organizmów najczęściej ulegają szybkiemu pośmiertnemu rozkładowi. Największą szansę zachowania się w stanie kopalnym mają części szkieletowe, zmineralizowane albo zbudowane z trwałych substancji organicznych. Przykryte osadem szczątki mogą pozostać przez długi czas niezmienione. Często jednak są one zastępowane minerałem o tym samym albo odmiennym składzie chemicznym, mogą też być deformowane pod wpływem ciężaru warstw nadległych.
Do skamieniałości zalicza się także ślady po organizmach - odciski i odlewy oraz ślady działalności życiowej - ruchu, żerowania, miejsca zamieszkania.
Skamieniałości dostarczają informacji o wyglądzie i ewolucji form życia z minionych epok. Odgrywają też ważną rolę w odtwarzaniu rozmieszczenia dawnych mórz i lądów, w analizie zmian klimatycznych, a także w ustalaniu następstwa warstw skalnych. Każda warstwa zawiera sobie tylko właściwe skamieniałości, na podstawie których możliwe jest jej skorelowanie z warstwami odsłaniającymi się nawet na bardzo odległych od siebie obszarach. Badając skamieniałości, można określić względny wiek skał, to znaczy stwierdzić, że jedna skała jest starsza od drugiej, młodsza lub równowiekowa. Podstawową rolę w tych ustaleniach odgrywają skamieniałości przewodnie.
Zalicza się do nich skamieniałości takich rodzajów i gatunków protistów, roślin oraz zwierząt, które w dziejach Ziemi pojawiły się na krótko, miały stosunkowo szerokie rozprzestrzenienie geograficzne - występują powszechnie w skałach powstałych w różnych warunkach środowiskowych i są łatwe do rozpoznania. W historii Ziemi istniało wiele grup organizmów mających zasadnicze znaczenie dla biostratygrafii. Ważnymi skamieniałościami przewodnimi dla kambru są trylobity, dla ordowiku i syluru - graptolity, dla przedziału czasu od dewonu do kredy - amonitowate. W datowaniu utworów paleogenu i neogenu kluczową rolę odgrywają kokolitofory i otwornice planktonowe, należące do protistów.
O czym mówią skały
Skały osadowe zawierają dokładny zapis zjawisk i procesów zachodzących w przeszłości na powierzchni Ziemi. Badając cechy skał osadowych oraz zachowane w nich skamieniałości możemy określić środowisko ich powstania i odtworzyć warunki panujące w przeszłości geologicznej na lądach i w morzach. Do tego niezbędna jest znajomość współczesnych środowisk tworzenia się osadów i przebiegu aktualnie zachodzących procesów geologicznych. Rekonstrukcja warunków środowiskowych na podstawie danych współczesnych zgodna jest z zasadą aktualizmu geologicznego. Głosi ona, że zjawiska geologiczne minionych epok zawdzięczają swoje powstanie tym samym siłom i procesom, działającym według tych samych praw co dziś.
Zasada aktualizmu sprowadza się do klasycznej tezy, iż teraźniejszość jest kluczem do przeszłości. Zasadę aktualizmu można stosować również do badań warunków i trybu życia kopalnych organizmów. Znając wymagania ekologiczne dzisiejszych gatunków roślin i zwierząt, możemy wnioskować o warunkach i trybie życia pokrewnych gatunków kopalnych. Poznanie skamieniałości i cech skał pozwala na określenie środowiska ich powstania i sporządzenie map paleogeograficznych, obrazujących rozkład lądów i mórz w przeszłości.
Więcej zdjęć w galerii.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa
- Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
W pobliżu można zjeść w:
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
