Pod koniec tego stulecia właścicielem majątku był Ludwik Konstanty Pociej, podskarbi litewski, hetman wielki litewski, a później także wojewoda wileński, który zgromadził w swym ręku ogromną fortunę. Oprócz dóbr różanieckich dokupił przed 1690 rokiem niedaleką Włodawę z jedenastoma wsiami i siedmioma folwarkami. To właśnie dla niego, według legendy, car Piotr I w początkach XVIII wieku wybudował w Różance wspaniały zespół pałacowy otoczony ogrodem francuskim. Mimo ogromnego majątki Ludwik Pociej tak zadłużył swe dobra, że po jego śmierci w 1730 roku, jak w swych pamiętnikach podaje Julian Ursyn Niemcewicz, zabrakło funduszów na wyprawienie mu odpowiednio dostojnego pogrzebu, w związku z czym niepogrzebane ciało przez kilka lat przechowywano jakoby w kościele Dominikanów w Terespolu.
Po hetmanie, który nie pozostawił męskiego potomka, całe rozległe dobra odziedziczył jego bratanek, Antoni Pociej, regimentarz wojsk litewskich, który zadłużony majątek sprzedał Janowi Jerzemu Flemingowi, podskarbiemu wielkiemu litewskiemu. Ten swą główną siedzibę wybudował w Terespolu i rzadko bywał w Różance. Po jego śmierci dobra odziedziczyła córka, słynna Izabela, wydana za księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, któremu wniosła je w posagu. Za jej czasów, w końcu XVIII wieku, w pałacu w Różance gościli m.in. Julian Ursyn Niemcewicz i poeta Franciszek Dionizy Kniaźnin. Wizyty te znalazły odbicie w ich twórczości. Pierwszy wspomina ten pobyt w pamiętnikach, drugi różańskie wrażenia zawarł w wierszach „Do Bugu” i „Z podróży”.
Kolejną właścicielką Różanki i Włodawy została córka Izabeli i Adama Czartoryskich, Zofia. W 1798 roku poślubiła ona Stanisława Kostkę Zamoyskiego, późniejszego senatora i wojewodę Księstwa Warszawskiego, wnosząc oba majątki w dom mężowski. W rękach Zamoyskich pozostały one przez ponad stulecie. Po Stanisławie Kostce dziedziczył je jego syn August, a po nim wnuk Stanisława, August Adam. Po śmierci tego ostatniego w 1917 roku Różankę z ruinami zniszczonego podczas I wojny światowej pałacu, jednym folwarkiem i łąkami nad Bugiem dziedziczyła jego córka Róża, żona Tomasza Komierowskiego. W jej ręku majątek pozostawał do śmierci w 1931 roku, kiedy to dobra różanieckie otrzymały urzędowego kuratora. W 1936 roku sprawy spadkowe uregulowano, na podstawie testamentu zmarłej. Folwark Różanka i Las Augustowski odziedziczyli niepodzielnie syn Andrzej Komierowski oraz jej mąż Tomasz Komierowski.
O ich działalności na terenie Różanki nic nie wiadomo. W 1939 roku Tomasz Komierowski został aresztowany przez Niemców i najprawdopodobniej rozstrzelany. Jego syn Andrzej mieszkał przez długie lata w Afryce, podobnie jak wielu innych krewnych Zamoyskich, których wojna i powojenne rządy komunistów zniechęcały do powrotu do Polski. Dekret PKWN o reformie rolnej z 1944 roku, na mocy którego majątek Różanka przeszedł na własność Skarbu Państwa kończy dzieje rodzin szlacheckich w Różance.
Pałac nad Bugiem
Pałac w Różance został wzniesiony w latach 1713-16 na kilkunastometrowej wysokości skarpie nad Bugiem. Był wspaniałą rezydencją, zwaną (podobnie jak pałac Branickich w Białymstoku) Wersalem Północy. Jego projekt przypisuje się królewskiemu architektowi Józefowi Pioli.
Pałac został zbudowany na rzucie prostokąta na dwupiętrowych piwnicach.
Była to budowla trzynastoosiowa, z pozornym ryzalitem zwieńczonym w części środkowej trójkątnym szczytem oraz dwoma wsuniętymi ryzalitami rzeczywistymi na osiach bocznych. Na osi głównej znajdował się portal z zawieszonym nad nim balkonem. Nad drzwiami była umieszczona tablica fundacyjna z 1713 roku z napisem łacińskim. W elewacji ogrodowej oba ryzality skrajnie łączył ciąg półkoliście zamkniętych oszklonych arkad. Wystrój obu elewacji uzupełniały liczne pilastry i gzymsy. Pierwotnie pałac posiadał wysoki dach kryty niebieską dachówką i zwieńczony miedzianą, pozłacaną banią z herbami Pociejów.
Po pożarze w 1836 roku pałac został odbudowany według projektu Franciszka Marii Lanciego i Henryka Marconiego. Obniżono wówczas dach i zlikwidowano banię. Po kolejnej przebudowie w początkach XX wieku dach został podwyższony nad bocznymi ryzalitami i zyskał kształt łamany z owalnymi lukarnami. Niewiele wiadomo o wnętrzach i wyposażeniu pałacu. Niemcewicz, pisząc w pamiętnikach o swojej wizycie w Różance, wspomina o zgromadzonej przez Pociejów ciekawej kolekcji wielkich kielichów o oryginalnych kształtach, np. kijów, pistoletów czy niedźwiedzi. W XIX wieku w pałacu było dużo rodzinnych pamiątek Zamoyskich, m.in. portrety przodków oraz cenne rzeźby.
Pałac w Różance spłonął doszczętnie podczas I wojny światowej. Pozostałości murów, jako nie nadające się do odbudowy, zostały rozebrane przed 1920 rokiem. Część ocalałych zbiorów oraz fragmenty wystroju wnętrz, m.in. tablica erekcyjna, dwa kominki, kilka marmurowych rzeźb oraz wyposażenie kaplicy pałacowej, przeniesiono do istniejącego do dziś pałacyku myśliwskiego Zamoyskich w Adampolu koło Włodawy. We wnętrzu pałacyku, w dawnej sali biblioteki zachowała się polichromia z sześcioma widokami Różanki wykonanymi na podstawie starych fotografii, którą kazał wymalować właściciel Adampola, Konstanty Zamoyski.
Dzisiaj jedynymi pozostałościami rezydencji Pociejów i Zamoyskich w Różance są na wpół zawalone i zarośnięte fragmenty ogromnych piwnic pałacowych oraz duży, 12-hektarowy park na skarpie doliny Bugu, otoczony ceglanym murem. Z zabudowań zespołu pałacowego ocalała tylko mocno zniszczona późnoklasycystyczna XIX-wieczna kordegarda, strzegąca niegdyś bramy wjazdowej oraz także zniszczony XIX-wieczny trójkondygnacyjny pawilon parkowy w kształcie wieży, mieszczący później pałacową kotłownię.
Park w Różance jest jednym z cenniejszych na Lubelszczyźnie. W XVIII wieku był tu wspaniały ogród francuski ze strzyżonymi szpalerami lipowymi i parterami kwietnymi.
Od strony Bugu, na stromej skarpie znajdowały się dwupoziomowe tarasy, skąd dwustronne schody wiodły nad rzekę. W początkach XIX wieku park powiększył i przekomponował na krajobrazowy, szwajcarski ogrodnik Moechlin. Pomimo wycięcia części drzew podczas ostatniej wojny park zachował wiele uroku. Malownicze grupy starych drzew i krzewów poprzedzielane są rozległymi przestrzeniami porośniętymi trawą. Na zarośniętej nadburzańskiej skarpie można dopatrzyć się śladów dawnych tarasów.
Drzewostan, choć przerzedzony, jest bardzo urozmaicony. Obok przeważających liczebnie lip rosną tu, m.in. : jesiony, kasztanowce, klony, wiązy, graby, akacje, świerki, sosny i modrzewie. Wśród krzewów spotyka się trzmielinę europejską i brodawkowatą, głóg, berberys, szakłak pospolity, jarzębinę i dziką różę. Osobliwością są gatunki egzotyczne: miłorząb japoński, platan klonolistny, glediczia trójcierniowa („drzewo cierniowe”), karagana syberyjska i tawlina. W parku stoi pomnik - współczesna rzeźba bez napisu - upamiętniający miejsce, gdzie od września 1941 r. do końca okupacji gestapo i żandarmeria hitlerowska przeprowadzały egzekucje Żydów, ludności polskiej i jeńców radzieckich.
Nieopodal, przy trójkątnym placyku w centrum wsi, będącym pozostałością dawnego rynku, stoi neogotycki kościół fundacji Zamoyskich, zbudowany w latach 1908-1913. Architektura świątyni bogata w ciekawe detale, przywodzi na myśl raczej zamki czy pałace niż budowle sakralne. W wystroju wnętrza wykorzystano część wyposażenia poprzedniej świątyni. W pobliżu znajduje się organistówka z tego samego okresu, z gankiem kolumnowym.
Kilka lat temu w budynku dawnej organistówki powstał Dom Historii i Tradycji Ludowej. To tutaj poznałam barwną historię tego dawnego miasta.
Legendy, ciekawostki i… lochy
Z powstaniem pałacu wiąże się ciekawa legenda. Według niej w początkach XVIII wieku w odwiedziny do Ludwika Pocieja, mieszkającego wówczas w skromnej drewnianej siedzibie w Susznie, zjechał sam car Piotr I. Imperator zdziwił się, że tak bogaty magnat mieszka tak ubogo. Wkrótce wezwał więc Pocieja do Petersburga, zatrzymując go tam pod różnymi pretekstami, dopóki specjalnie wysłani carscy budowniczowie, na carski koszt, nie wznieśli rezydencji w Różance.
Inna legenda mówi o tym, że Ludwik Pociej salwą z dział ustawionych na tarasie pałacu dawał znać przeorowi paulinów we Włodawie, ilekroć pił jego zdrowie. Paulini natomiast odpowiadali mu podobną salwą z włodawskiego klasztoru.
Niedaleko Różanki była dawniej cerkiew, która spłonęła w czasie wojny. Nad drzwiami wejściowymi namalowany był obraz św. Eliasza, który nie uległ zniszczeniu i nie był nawet okopcony. Eliasz z tego obrazu patrzył zawsze na przechodniów prosto w oczy, bez względu na to, gdzie oni byli. W czasie odpustu wszedł człowiek i zauważył, że święty cały czas się na niego patrzy. Zaklął więc i rzucił kamieniem prosto w oko Eliasza, potem poszedł do kuźni i w czasie pracy wybił sobie oko.
To Pan Bóg go skarał, ponieważ „co nie przez nas zrobione, nie wolno tego psuć”. Kiedy cerkiew została rozebrana jeden człowiek postawił na miejscu popówki chlew, on był katolikiem i nie powinien nic budować na świętym miejscu. W tym chlewie straszyło, rano konie były białe od piany, bo tak ich to męczyło. Jego córka bała się tam chodzić i on w końcu zniósł tę oborę. Za karę spotykały go same nieszczęścia. Jeden syn mu zwariował, drugi się powiesił, trzeci syn na nogi chorował i on też, i dwie córki mu zmarły.
W Różance ukazała się Matka Boska, która płakała. Prosiła ludzi, aby więcej się modlili, ponieważ coraz częściej zapominają o Bogu. Jeżeli to się nie zmieni na świat Bóg ześle nieszczęścia, aby ludzie się opamiętali. Teraz ludzie chodzą w to miejsce (postawiono tam kapliczkę) i modlą się, ale tylko starzy, młodzi o tym nie pamiętają.
Jak syn Jan Muszyński nie wrócił z wojny to ojciec postawił krzyż na pamiątkę. Ten krzyż był drewniany, obecnie stoi żelazny u rodziny.
Uciekali ludzie, bo szedł front, dziecko, które było kalekie zostało w domu zamknięte. Chałupy się paliły, to i to dziecko się spaliło i ojciec postawił krzyż.
Pałac był piękny i znajdował się w środku parku. W pałacu było podziemne przejście do Włodawy. Pod pałacem mieściły się podziemia, w których Zamojski miał ukryć skarby. Lochów było tam dużo, że kto wszedł tam bez planu, nigdy już nie wrócił. Kiedy szło się ze świecą lub latarką, to po pewnym czasie one gasły, dlatego, że brak było tlenu. Do każdego lochu prowadziły żelazne drzwi, zawsze pozamykane, teraz po pałacu zostały tylko mury.
Z kościoła we Włodawie prowadzą podziemia do Różanki i tamtędy w czasie wojny ludzie uciekali, a teraz są tam tylko ruiny zamku.
Wiem, że są lochy pod klasztorem, pod starym kościołem. Ciągnęły się siedem kilometrów pod Bugiem aż do Różanki. W młodości nieraz próbowaliśmy przejść nimi, ale nie dało rady, głównie przez szczury.
Miejsca, w których straszy to tam, gdzie kończy się Różanka przed Susznem koło drogi. I jak się idzie z parku Zamojskiego nad Bug, słychać tam dudnienie po blasze.
Kiedy car miał przyjechać do Włodawy do cerkwi, to jeden człowiek napisał do cara list i kiedy car był w cerkwi ukrył się za drzwiami. Kiedy car wychodził wcisnął mu list do ręki, że jest ucisk i wkrótce nastała wolność. Podobno już wcześniej była wolność i pisano o tym w gazetach, ale carscy urzędnicy wyrzucali te wiadomości.
Kiedy car Mikołaj jechał z żoną z Korolówki do Różanki, to ludzie wyszli i prosili „My oddajemy co carowe i prosimy wolności”. Car stanął, carowa płakała i powiedziała, że dostaną wolność i przez zimę wydali manifest.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Neogotycki kościół fundacji Zamoyskich
- Dom Historii i Tradycji Ludowej
We Włodawie:
- Rokokowy kościół pod wezwaniem św. Ludwika
- Zabytkową cerkiew oraz klasycystyczną plebanię
- Pomnik bohaterów – żołnierzy AK WiN
W Sławatyczach:
- Kościół pw. MB Różańcowej, cerkiew prawosławną pw. Opieki Matki Bożej
W Orchówku:
- Kościół parafialny pw. św. Jana Jałmużnika z wieżą widokową
W Urszulinie:
W Starym Załuczu:
- Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Poleskiego Parku Narodowego
- Ścieżkę przyrodniczą „Spławy” nad torfowiskami i wśród bagiennych lasów
W Woli Uhruskiej:
- Stałą uliczną wystawę prac rzeźbiarskich
- Kąpielisko Pompka w starorzeczu Bugu
W Zawieprzycach:
W Dorohusku:
- Kościół pw. św. Jana Nepomucena
- Barokowy Pałac Suchodolskich
W Świerżach:
W Horodle:
- Grodzisko nad Bugiem, gdzie kiedyś stał drewniany zamek
- Świątynie świadczące o dawnej świetności Horodła
W Dubience:
- Zabytkowy kościół, cerkiew bizantyjsko-ruską, ratusz oraz czołg
W Uchańce:
W Sosnowicy:
- Sosnowicę oraz dworską oficynę, w której mieszkał Tadeusz Kościuszko i stawy
- Cerkiew Świętych Pierwszych Apostołów Piotra i Pawła
W Kryłowie:
- Wiszącą kładkę nad starorzeczem Bugu
- Neogotycki kościół oraz dzwonnicę
- Cudowne źródełko przy figurze świętego Mikołaja na Wilczym Uroczysku (Kryłów-Kolonia)
W Werbkowicach:
W Holi
- Cerkiew Świętego Antoniego Pieczerskiego i Świętej Paraskiewy
- Miniskansen Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia
W Masłomęczu:
W Dołhobyczowie:
- Neogotycki kościół z witrażami prof. Wiktora Zina
- Cerkiew w stylu bizantyjskim oraz rządcówkę
W Jabłecznej:
- Stauropigialny monaster św. Onufrego
- Kościół parafialny Przemienienia Pańskiego w dawnej cerkwi unickiej
W Kostomłotach:
- Zabytkową drewnianą cerkiew unicką
W Kodniu:
- Ruiny zamku Sapiehów i w podziemiach zamkowych sklep ze zdrową żywnością
- Muzeum Misyjno-Ornitologiczne
W pobliżu można zjeść w:
- Restauracji AtmosferaCaffe we Włodawie
- Stołówce hotelu SANVIT Lake Resort & Spa w Okunince
- Karczmie Góralskiej w Wisznicach
- Jadłodajni u Oblatów w Domu Pielgrzyma
- Restauracji hotelu Drob w Urszulinie
- Restauracji Sosnowicki Gościniec w Sosnowicy
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.
