Właściwie Pilcza

Zamek w Smoleniu jest jednym z najważniejszych i najciekawszych obiektów na Szlaku Orlich Gniazd. Został posadowiony na ostańcu skalnym o wysokości 500 m n.p.m., z różnicą wysokości na obszarze zamku rzędu 25 metrów. Jego właściwa nazwa to zamek Pilcza, czyli współcześnie Pilicki, czym nawiązuje do nazwy rzeki Pilicy określanej w źródłach pisanych z lat 1227-1229 mianem Pilciam, Pylczam oraz pobliskiej miejscowości Pilica określanej pierwotnie także jako Pilcza i wymienianej po raz pierwszy w dokumentach z lat 1325-27. W 1291 roku, król Czech Wacław II Przemyślida opanował Małopolskę zajmując Kraków, i tym samym wypędzając z tej dzielnicy księcia Władysława Łokietka. W roku 1300 został on koronowany w Gnieźnie na króla Polski, a w roku 1303 poślubił Ryksę, córkę zamordowanego króla Polski Przemysła II. Z tym też okresem są wiązane przez niektórych badaczy legendarne początki zamku Pilcza w Smoleniu. Według kronikarza M. Stryjkowskiego piszącego około 1580 roku, zamek Pelciszka oraz Lelów i Wiślicę, miał Władysław Łokietek z pomocą wojsk węgierskich odbić z rąk czeskich w czasie walk prowadzonych w latach 1304-1305. Jednak nowe ustalenia badaczy wskazują, że chodzi tutaj o Pełczyska (Pelciszka) w ziemi sandomierskiej, a nie o zamek Pilcza z którym niektórzy badacze ten przekaz łączyli. Baza źródłowa odnosząca się bezpośrednio do początków zamku Pilcza jest bardzo uboga. Jednoznacznie o jego istnieniu świadczy dopiero dokument z 1396 roku, gdzie wymieniono burgrabiego zamkowego. Pośrednio, na wcześniejsze istnienie zamku może wskazywać pojawienie się w 1368 roku kapelana kaplicy p.w. NMP w Pilicy, którą identyfikuje się z kaplicą zamkową, gdyż w mieście taki kościół nie funkcjonował.

Sama miejscowość Smoleń, w której znajduje się zamek Pilcza została wymieniona w źródłach pisanych dopiero pod rokiem 1432. Po badaniach archeologicznych możemy stwierdzić, że najstarsze ślady osadnictwa na górze zamkowej sięgają przełomu 2 tysiąclecia p.n.e., następnie jest to osadnictwo kultury łużyckiej z około VI-V w. p.n.e. oraz kultury przeworskiej z III - IV w. n.e. Nie można wykluczyć, że przed powstaniem zamku murowanego znajdowały się tutaj jakieś wcześniejsze umocnienia drewniane, ale ich reliktów nie odkryto. Jednak część wydobytych fragmentów naczyń może sugerować istnienie tutaj osadnictwa już u schyłku wieku XIII lub w początkach wieku XIV.

Jednak podstawowe elementy składowe zamku murowanego powstały dopiero w wieku XIV, najpewniej około jego połowy. Niektórzy badacze upatrują w formie zamku górnego fundacji Wacława II (w latach 1291-1305). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że w pobliżu zamku Pilcza istnieją trzy wcześniejsze założenia obronne z wieku XIII i początków wieku XIV, położone w Skałach Zegar, na Górze Biśnik oraz na Górze Grodzisko Pańskie. Wszystkie te założenia zostały zniszczone niewątpliwie przed połową wieku XIV. Na obecnym etapie znajomości źródeł pisanych, architektonicznych i archeologicznych należy powstanie zamku dość jednoznacznie łączyć z Ottonem z Pilicy (Pilczy) pieczętującym się herbem Topór, który zmarł na przełomie lat 1384/85. W 1432 wymieniono zamek Pilicki jako „castro Pilecensi...” oraz wieś Smolone (Smoleń) jako leżące nad drogą królewską. Natomiast w roku 1438 wymieniony jest kolejny burgrabia pilicki Jan zw. Sarna z Piotrkowic.

Na zamek Pilcza składają się trzy podstawowe elementy:

1- zamek górny (gdzie na szczycie wieży znajduje się taras widokowy),

2 - podzamcze zachodnie z zabudowaniami mieszkalnymi i studnią,

3- podzamcze wschodnie o charakterze militarno - gospodarczym.

 Całe założenie uzupełnione jest o bliżej nieokreślone umocnienia kamienno-ziemne w formie wałów odcinkowych osłaniających podejście do wejścia na podzamcze zachodnie (4) oraz podejście do bramy podzamcza wschodniego (5). Zamek w czasie swego trwania uległ znacznej przebudowie w wieku XV. W 2. połowie wieku XVI zamek został opuszczony i ulegał postępującej rujnacji. W wieku XIX stał się tematem licznych rycin prezentujących go jako majestatyczną i romantyczną ruinę. Wstępna rekonstrukcja wyglądu zamku w czasie jego funkcjonowania powstała w 1996 w oparciu o rysunek Napoleona Ordy z około 1850 roku i obecnie wymaga szeregu korekt.

Rezerwat

W Smoleniu koło Pilicy w roku 1959 utworzony został rezerwat krajobrazowy "Smoleń” o powierzchni 4,32 ha. Położony jest na wzgórzu zbudowanym z wapieni górnojurajskich. Rzeźbę terenu urozmaicają liczne ostańce skalne (najwyższy o wysokości 486 m n.p.m.), szczeliny i wgłębienia. Zbocza porośnięte są lasem bukowo-grabowo-modrzewiowym z przewagą buczyny sudeckiej, mającej charakter reliktowy. Na szczycie wzgórza eksponują się ruiny XIV - wiecznego zamku z zachowaną gotycką bramą wjazdową. Górną część rezerwatu z niewielkim, choć bardzo ciekawym fragmentem ze skałami wapiennymi, porośniętymi lasem, oddziela od zamku przepiękna i barwna łąka. Na całym terenie rezerwatu zaobserwowane zostały ślady wielu procesów krasowych. Ostańce skalne na wzgórzu przybierają fantazyjne, jakby poszarpane kształty. Można je podziwiać tylko wewnątrz rezerwatu, gdyż z zewnątrz widoczny jest jedynie "dywan" zwartej zieleni.

Dominującym zbiorowiskiem roślinnym o naturalnym charakterze jest buczyna sudecka, której wschodnia granica zasięgu przebiega właśnie tutaj. Na mniejszej powierzchni występuje również las bukowo-grabowy. Znajdują się w nim jawory i modrzewie, z których pojedyncze okazy liczą sobie niejednokrotnie 100 i 200 lat. W rezerwacie przeważa buczyna karpacka. Spośród drzew można spotkać tu również graby. W runie występuje rzadki storczyk - obuwik pospolity, a wiosną bieleją łany przebiśniegów, później szczyr, miodunka i macierzanka wonna. Zbadaną florę rezerwatu reprezentuje ok. 160 gatunków roślin naczyniowych i ok. 60 gatunków mszaków. Najcenniejsze chronione gatunki to: śnieżyczka przebiśnieg, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity oraz marzanka wonna. Gatunki górskie reprezentują: jodła, kokoryczka okółkowa, paprocie - zanokcica zielona, paprotnik kolczasty.

Interesującym elementem szaty roślinnej rezerwatu są liczne gatunki mszaków. Spotykamy tu również konwalię majową, kruszynę pospolitą, kalinę koralową, paprotkę zwyczajną, pierwiosnkę lekarską, czerniec gronkowy, miodownik melisowaty. Ze wzgórza zamkowego widoczne są trzy pomniki przyrody ożywionej. Są to dwa pojedyncze drzewa: lipa drobnolistna o obwodzie w pierśnicy dochodzącej do ponad 3 m, a drugie to jesion wyniosły o nieco mniejszym obwodzie, ale wysoki i smukły, mogący dorastać do 40 m. Trzecim pomnikiem jest różnogatunkowa aleja składająca się z kilkunastu okazałych drzew, wśród których spotykamy lipę, jawor i jesion. Ich obwody oscylują w okolicach 3 metrów. Wśród pomników przyrody nieożywionej ochronie podlegają ostańce skalne: Zawisza, Wypaleniec, Pośrednica w Smoleniu, oraz Skała Gaj i Symulowa Skała w Złożeńcu. Niedaleko rezerwatu znajduje się ścieżka dydaktyczna prowadząca przez pomnik przyrody nieożywionej Skały Zegarowe oraz część Doliny Wodącej. Wschodni kraniec Doliny Wodącej stanowi przepiękne Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Źródło: "Powiat Zawierciański - fauna i flora".

Przed wejściem na wzgórze znajduje się punkt informacji turystycznej, w którym można nabyć bilety wstępu na zamek (normalny – 9,00 zł, ulgowy – 7,00 zł) oraz pamiątki. Przygotowano też miejsce do odpoczynku i na ognisko. 

W pobliżu warto zobaczyć:

- Zamek książąt śląskich w Siewierzu

- Zespół zabytkowych stodół w Żarkach

- Muzeum Dawnych Rzemiosł w Żarkach

- Dworek Zygmunta Krasińskiego i Pałac Raczyńskich w Złotym Potoku

- Staw Gorzkich Łez (Amerykan) w Złotym Potoku

- Zamek Ostrężnik

- Dom modlitwy i grób cadyka Bidermana w Lelowie

- Zamek Królewski w Olsztynie k. Częstochowy

- „Jurajskie Betlejem” w Olsztynie k. Częstochowy

W pobliżu można zjeść w:

- Karczmie Klimtówka w Wolbromu

W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.