Od powstania do upadku rezydencji
Pierwsi właściciele Świerż, prawdopodobnie korzystali z niewielkiego obiektu o charakterze obronnym. Być może budowla istniała na terenie grodziska, znajdującego się na nadbużańskiej skarpie, w rejonie dzisiejszego kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła (obiekt został w większości zniwelowany w trakcie budowy świątyni). W kolejnych wiekach, prawdopodobnie na północ od grodziska, powstał obiekt o charakterze dworskim, otoczony licznymi zabudowaniami folwarcznymi, o którym pierwsze wzmianki pochodzą z 1694 r., z okresu kiedy właścicielami Świerż byli Olędzcy.
W informacji pojawia się sad, ogród i sadzawka, usytuowane prawdopodobnie w pobliżu dworu (być może w tym momencie zdewastowanego). W XVIII w. powstały kolejne obiekty, użytkowane przez dzierżawcę dóbr świerżowskich, kasztelana sądeckiego Michała Święcickiego.O nieznanym kształcie dwór wykorzystywali kolejni właściciele z rodziny Olędzkich: kasztelan chełmski Andrzej Olędzki, jego synowie Ignacy, Feliks i Kajetan oraz wdowa po nim Konstancja z Wereszczyńskich, zamężna po raz drugi ze starostą hadziackim Tadeuszem Przyłuskim.
Według informacji z 1782 r. w Świerżach znajdował się duży dwór, dwie oficyny, lamus oraz liczne zabudowania folwarczne. W 1783 r. jako właściciel miejscowości występował chorąży buski Feliks Olędzki. Po trzech latach dobra zostały zakupione przez Ignacego Rulikowskiego herbu Korab, miecznika i łowczego chełmskiego. Dwór w Świerżach pojawia się we wspomnieniach jego syna - Józefa Rulikowskiego, wydanych w 1862 r. w Warszawie pod tytułem „Urywek wspomnień Józefa Rulikowskiego”.
Po śmierci Ignacego Rulikowskiego (w 1801 r.) dobra odziedziczył jego syn, urodzony w Świerżach Ludwik Rulikowski, sędzia pokoju okręgu chełmskiego i poseł na sejm Królestwa Polskiego. Prawdopodobnie z jego inicjatywy na miejscu dawnego dworu powstał pałac, otoczony obszernym parkiem angielskim z dwoma stawami i kanałem.
Ludwik Rulikowski przebywał w Świerżach do 1831 r. Następnie zamieszkał w Krakowie, gdzie kontynuował działalność społeczną i filantropijną. Wspierał między innymi Uniwersytet Jagielloński, przekazując na potrzeby uczelni instrumenty i przyrządy astronomiczne (być może pochodzące z obserwatorium urządzonego w świerżowskim pałacu). Przekazał również bogaty księgozbiór Towarzystwu Naukowemu Krakowskiemu. Zmarł w Krakowie w 1872 r.
Dobra Swierże przejął z czasem jego syn - Henryk Józef Marian Rulikowski, również sędzia pokoju oraz radca Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Nowy właściciel być może kontynuował rozbudowę pałacu, o którym wspomina Julian Wieniawski (brat skrzypka Henryka Wieniawskiego), krótkotrwały dzierżawca dóbr Hniszów przed powstaniem styczniowym: „rezydencja pałacowa w Świerżach do najpiękniejszych i najwytworniej urządzonych należała”.
W 1876 r. dobra na kwotę 235 tysięcy rubli zakupił Teodor Adam Orsetti herbu Złotokos, (brat żony Henryka Rulikowskiego - Jadwigi). Po jego śmierci w 1888 r. majątkiem zarządzała jego żona Maria Paulina Konstancja z Jełowickich Orsetti. Z nowymi właścicielami często łączy się budowę (a raczej rozbudowę) pałacu, który uzyskał efektowny kształt romantycznej budowli, złożonej z 59 pomieszczeń.
Murowany obiekt, skierowany frontem w kierunku zachodnim i rozplanowanym na rzucie prostokąta, w głównej części był parterowy. Od północy znajdowało się jednopiętrowe skrzydło z wieżyczką na planie kwadratu, mieszczącą zbiornik na wodę. Południowe skrzydło zwieńczone było mezoninem.
W centrum znajdowała się druga wieżyczka na rzucie koła. Całość posiadała liczne nadbudówki i ryzality oraz tryforyjne okna. Na osi budynku usytuowana była sala balowa. W skrzydle północnym znajdował się pokój stołowy i salon na parterze oraz pokoje sypialne na piętrze. Skrzydło południowe mieściło oranżerię. Główny obiekt uzupełniały liczne zabudowania, takie jak: dom ogrodnika, stolarnia, wozownia, budynki gospodarcze i zachowany w ruinie domek odźwiernego. Przekształceniom uległ również otaczający pałac park, zajmujący w 1904 r. obszar 15 hektarów.
W 1918 r. pałac wraz z najbliższym otoczeniem zakupił hrabia Adam Amor Tarnowski, były dyplomata Austro-Węgier i działacz polityczny, który przebudował obiekt w rezydencję letnią (wraz z żoną Marią ze Światopełk-Czetwertyńskich na stałe mieszkał w Warszawie), uzupełniając zabudowania pałacowe o liczne pawilony ogrodowe i altany, a także poszerzając park do 25 hektarów. W sumie zabudowania składały się z 10 budynków mieszkalnych i 12 budynków gospodarczych.
Od 1930 r. dobrami zarządzał syn Adama - hrabia Andrzej Tarnowski. Po wybuchu II wojny światowej obiekt został zdewastowany przez Armię Czerwoną i następnie zajęty przez Niemców. W pałacu funkcjonowała placówka Grenzschutzu, a w pawilonach pensjonat dla żołnierzy niemieckich. W 1944 r. obiekt został spalony, a następnie w okresie powojennym rozebrany. Zdewastowaniu uległ również park, obejmujący obecnie obszar ok. 20 hektarów. Zachowało się w nim ok. 2000 drzew 18 gatunków z licznymi obiektami o wymiarach pomnikowych (ok. 70 drzew). Obok gatunków rodzimych (dąb, grab, lipa, jesion), występują drzewa egzotyczne (tulipanowiec amerykański, iglicznia trójcierniowa). Zachowały się także aleje (m.in. grabowe i lipowo - kasztanowcowe) oraz altany (lipowa i kasztanowcowa).
Plan zespołu parkowo - pałacowego w Świerżach
Park pałacowy w Świerżach jest obecnie krajobrazowym w typie romantycznego ogrodu z przełomu XVIII i XIX wieku towarzyszący niegdyś okazałej kresowej siedzibie ziemiańskiej należącej do rodzin: od ok. 1429 r. do Rekutowiczów, Jełowieckich, Firlejów-Broniewskich, Olędzkich, Przyłuskich, Rulikowskich, Orsettich i Tarenowskich.
Badania naukowe wg A. Obrębskiej dotyczące historii przestrzennego rozwoju parku i siedziby dworskiej w Świerżach wskazują, że rozwój ten przebiegał w kilku fazach na przestrzeni wieków od XV do XX.
Pierwotna staropolska siedziba ze szlacheckim drewnianym dworem i regularnym ogrodem w XV i XVI wieku, ewoluowała na przestrzeni XVII i XVIII wieku w okazałą rezydencję pańską z pałacem i parkiem o charakterze krajobrazowym.
Od połowy XVIII wieku park funkcjonował jako zespół ogrodowy o ozdobno-użytkowym charakterze w typie regularnego staropolskiego „ogrodu włoskiego” zgodnie z ówczesnym zwyczajem.
Na przełomie XIX i XX wieku dwór i park został przekształcony w wielkopańską siedzibę ziemiańską o charakterze reprezentacyjnym z murowanym okazałym pałacem oraz wielkoprzestrzennym parkiem krajobrazowym w typie „angielskim”. Rozbudowano wewnętrzny układ wodny ze sztucznym kanałem, stawem i stawem z wyspą. Krajobraz parkowy cechowała swobodna kompozycja o malowniczym charakterze wykorzystując naturalne walory położenia nad „Dzikim Bugiem” na wyniesionym tarasie doliny rzecznej z cyplem u podnóża skarpy na osi pałacowej. Stworzono różnorodne, wielokierunkowe powiązania widokowe zarówno wewnętrzne, dośrodkowe pomiędzy pałacem a wnętrzami ogrodowymi z elementami układu wodno-stawowymi, wyspą i kanałem oraz powiązania - zewnętrzne z przyległym krajobrazem rozległej, malowniczej doliny rzecznej i pobliskiego miasteczka Świerże.
W 1909 r. przybył nowy, piękny akcent przestrzenny o istotnym znaczeniu dla krajobrazu pałacowo-parkowego. Stał się nim wieżowy kościół NMP - wybudowany na wyniesieniu w rejonie „grodziska” przez ówczesnych właścicieli dóbr Świerże Teodora i Marię Orsettich. Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła został otoczony ogrodzeniem i lipami, powiązany przestrzennie z pałacem aleją grabową krzyżującą się przed dziedzińcem pałacowym z aleją parkową prowadzącą w kierunku rzeki.
Wg przekazów ludności aleje i dróżki w całym kompleksie parkowym były wyłożone białym, drobnym kamieniem. Regularność dróżek i odbijająca się od zieleni biel traktów robiły imponujące wrażenie.
W pobliżu warto zobaczyć:
W Dorohusku:
- Kościół pw. św. Jana Nepomucena
- Barokowy Pałac Suchodolskich
W Horodle:
- Grodzisko nad Bugiem, gdzie kiedyś stał drewniany zamek
- Świątynie świadczące o dawnej świetności Horodła
W Dubience:
- Zabytkowy kościół, cerkiew bizantyjsko-ruską, ratusz oraz czołg
W Uchańce:
W Sosnowicy:
- Sosnowicę oraz dworską oficynę, w której mieszkał Tadeusz Kościuszko i stawy
- Cerkiew Świętych Pierwszych Apostołów Piotra i Pawła
W Kryłowie:
- Wiszącą kładkę nad starorzeczem Bugu
- Neogotycki kościół oraz dzwonnicę
- Cudowne źródełko przy figurze świętego Mikołaja na Wilczym Uroczysku (Kryłów-Kolonia)
W Werbkowicach:
W Holi
- Cerkiew Świętego Antoniego Pieczerskiego i Świętej Paraskiewy
- Miniskansen Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia
W Masłomęczu:
W Dołhobyczowie:
- Neogotycki kościół z witrażami prof. Wiktora Zina
- Cerkiew w stylu bizantyjskim oraz rządcówkę
W Jabłecznej:
- Stauropigialny monaster św. Onufrego
- Kościół parafialny Przemienienia Pańskiego w dawnej cerkwi unickiej
W Kostomłotach:
- Zabytkową drewnianą cerkiew unicką
W Kodniu:
- Ruiny zamku Sapiehów i w podziemiach zamkowych sklep ze zdrową żywnością
- Muzeum Misyjno-Ornitologiczne
We Włodawie:
- Rokokowy kościół pod wezwaniem św. Ludwika
- Zabytkową cerkiew oraz klasycystyczną plebanię
- Pomnik bohaterów – żołnierzy AK WiN
W Sławatyczach:
- Kościół pw. MB Różańcowej, cerkiew prawosławną pw. Opieki Matki Bożej
W Orchówku:
- Kościół parafialny pw. św. Jana Jałmużnika z wieżą widokową
W Urszulinie:
W Starym Załuczu:
- Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Poleskiego Parku Narodowego
- Ścieżkę przyrodniczą „Spławy” nad torfowiskami i wśród bagiennych lasów
W Woli Uhruskiej:
- Stałą uliczną wystawę prac rzeźbiarskich
- Kąpielisko Pompka w starorzeczu Bugu
W Zawieprzycach:
W pobliżu można zjeść w:
- Karczmie Góralskiej w Wisznicach
- Jadłodajni u Oblatów w Domu Pielgrzyma
- Restauracji hotelu Drob w Urszulinie
- Restauracji Sosnowicki Gościniec w Sosnowicy
- Restauracji AtmosferaCaffe we Włodawie
- Stołówce hotelu SANVIT Lake Resort & Spa w Okunince
W artykule wykorzystałam teksty z tablic informacyjnych.