Zespół zamkowy
Obowiązkowym punktem zwiedzania miasta jest zespół zamkowy, który tworzą: kamienna wieża obronna, wzniesiona zapewne u schyłku XIII wieku i ufundowany w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego zamek, rozbudowywany w XV, XVI i XVII w.
To unikalny w Polsce zespół średniowiecznej architektury obronnej. Od stuleci stanowi architektoniczną dominantę Kazimierza, intryguje badaczy, inspiruje artystów, przyciąga rzesze turystów.
„Baszta” obronna
Wieża (potocznie zwana basztą) jest jedną z najstarszych murowanych budowli obronnych w Polsce, a zarazem najdalej na wschód wysuniętym obiektem tego typu. Z jej szczytu podziwiać można niezapomniany krajobraz przełomu Wisły, a prezentowana w wieży wystawa umożliwia:
- spojrzenie w otchłań więziennego lochu, poznanie średniowiecznego uzbrojenia,
- wizytę w rycerskiej kuchni,
- sprawdzenie się w roli strażnika wiślanej przeprawy.
Zamek
Jego budowę kronikarz Jan Długosz przypisuje królowi Kazimierzowi Wielkiemu, który w osadzie, zwanej niegdyś Wietrzną Górą, założył miasto i „wzniósł murowany zamek ku jego obronie”. Dane historyczne znajdują potwierdzenie w badaniach archeologicznych, zgodnie z którymi przyjąć należy, że budowla ta wzniesiona została na tzw. surowym korzeniu, na początku drugiej połowy XIV wieku. Pierwsza wzmianka o kazimierskim zamku, w której wymieniony jest burgrabia „in castro Kazimierensis”, pochodzi z roku 1359.
Spośród trzech warowni wzniesionych na Lubelszczyźnie z fundacji Kazimierza Wielkiego, zachowały się tylko dwie, ale jedynie zamek w Kazimierzu Dolnym przetrwał w kształcie umożliwiającym podziwianie pozostałości jego najstarszej, średniowiecznej fazy. Wraz ze wznoszącą się nad nim starszą, kamienną wieżą, tworzy on unikalny zespół średniowiecznej architektury obronnej.
Jego kamienne, 7-metrowej wysokości mury, z czworokątną wieżą w południowo-zachodnim narożniku, otaczały obszerny, nieregularny, dostosowany do konfiguracji wzgórza dziedziniec, o wymiarach 56x22 m, od południa zamknięty parterowym budynkiem mieszkalnym, tzw. Domem Wielkim.
Od strony północnej, w obrębie budynku bramnego o formie trudnej dziś do ustalenia, usytuowany był wjazd.
W XV wieku – po zniszczeniach najazdem litewskim w 1376 r. – odbudowano mury kurtynowe, nadając dziedzińcowi bardziej regularny kształt. Dom Wielki podniesiono o jedną kondygnację, wewnątrz dziedzińca – obok studni z owalną kamienną cembrowiną – powstał budynek łaźni, a od zewnątrz do murów kurtynowych od strony miasta dobudowano czworokątną, kamienną wieżę.
W wieży południowo – zachodniej funkcjonowała kaplica dostępna z wnętrza części mieszkalnej. Na przełomie XV i XVI wieku Dom Wielki rozbudowano o kolejną kondygnację i pomieszczenie przyległe do wieży południowo – zachodniej, a od strony Wisły wymurowano z gotyckiej cegły Wieżę Zachodnią.
Taki stan zamku: z dwoma pomieszczeniami mieszkalnymi, studnią na dziedzińcu i łaźnią opisuje inwentarz z 1509 roku. Na wiek XVI i czas, gdy zamkiem jako siedzibą starostwa niegrodowego władał ród Firlejów, przypada okres dalszej jego przebudowy.
Po wyrównaniu dziedzińca parter Domu Wielkiego stał się piwnicą, a jego elewację frontową wraz z ceglaną Wieżą Zachodnią po połowie wieku XVI zwieńczono renesansową attyką. W narożnikach kurtyny północnej wzniesiono baszty flankujące usytuowaną w murze kurtynowym bramę.
Na przełomie XVI i XVII wieku od strony zachodniej – pomiędzy kaplicą a wieżą ceglaną – wybudowane zostały pomieszczenia mieszkalne Skrzydła Zachodniego. W pierwszej połowie XVII wieku przy Domu Wielkim powstała zewnętrzna, reprezentacyjna klatka schodowa, wiodąca do usytuowanego na piętrze „piano nobile”, a pomiędzy Wieżą Zachodnią a murem kurtynowym wybudowany został ostatni już budynek.
Kres rozwojowi zamku położył „potop szwedzki” i pożar mający miejsce w 1657 r. Od XVIII wieku zamek stopniowo popadał w ruinę. W 1809 r. Austriacy wysadzili prochem Wieżę Zachodnią, grożącą zawaleniem…
Malownicze ruiny stały się inspiracją dla kolejnych pokoleń artystów.
Zaraz po II wojnie światowej przystąpiono do prac konserwatorskich i zabezpieczenia fragmentów zamkowych murów. Od początku lat 70. XX wieku prowadzone były prace badawcze i konserwatorskie, w wyniku których zamek – z nadbudowanymi murami kurtynowymi i odbudowaną dolną kondygnacją Wieży Zachodniej – udostępniony został na blisko 40 lat turystom jako trwała ruina.
Towarzyszące gruntownej konserwacji zamku w latach 2010-2011 badania archeologiczno-architektoniczne, będące kontynuacją i uzupełnieniem badań z lat 1971-1975, w znaczącym stopniu zmieniły i wzbogaciły stan wiedzy o tym obiekcie,
a odgruzowanie niezbadanych dotychczas pomieszczeń w skrzydłach mieszkalnych pozwoliło na odbudowę niektórych z nich i przypisanie zamkowi nowych, edukacyjno-kulturalnych funkcji.
