Brama do zwierzyńca w Książu z 1934 roku
Do skansenu wchodzi się przez okazałą bramę, która jest rekonstrukcją bramy ustawionej w 1934 roku przy wjeździe do nowo zbudowanego zwierzyńca w leśnym uroczysku Książ pod Smardzewicami. Utworzono go dla czterech bizonów ofiarowanych prezydentowi RP – Ignacemu Mościckiemu przez kanadyjską Polonię. Okazałej i ozdobnej bramie nadano cechy propagowanego wtedy w Polsce stylu narodowego.
Podczas przeprowadzonej w 2005 roku modernizacji dawnego zwierzyńca (przekształconego w 1976 roku na ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach, podległy Kampinoskiemu Parkowi Narodowemu) rozebrano starą bramę wjazdową. Jej niektóre, oryginalne elementy udało się wtedy ocalić Skansenowi Rzeki Pilicy. Zostały one wykorzystane w trakcie rekonstrukcji zabytkowej bramy, dokonanej w skansenie w czerwcu 2013 roku.
Młyn i poczekalnia „Czarnocin”
Najwięcej eksponatów muzealnych znajduje się w budynku dawnego młyna wodnego, przeniesionego w latach 1998 – 2000 ze wsi Kuźnica Żerechowska nad rzeką Luciąża (powiat piotrkowski, woj. łódzkie). Ocalony przed zniszczeniem podczas budowy zalewu „Cieszanowice”. Młyn, poruszany turbiną wodną Francis’a, został zbudowany w 1925 roku. Część urządzeń młyna pochodzi z XIX wieku.
Ciekawym budynkiem muzealnym jest poczekalnia z przystanku kolejowego „Czarnocin” (dawniej „Wolbórka”). Został on zbudowany w 1896 roku przez Szkołę Techniczną Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie jako drewniany pawilon wystawowy tej kolei na odbywającą się w Niżnym Nowogrodzie (miasto na wsch. od Moskwy) Wszechrosyjską Wystawę Przemysłową i Artystyczną. Po zakończeniu wystawy w 1897 roku pawilon ten przewieziono na przystanek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej „Wolbórka” pod Będkowem (obecnie pow. tomaszowski), adoptując go na poczekalnię dla pasażerów. W 1925 roku nazwę przystanku zmieniono na „Czarnocin”. Podczas II wojny światowej z rozkazu władz niemieckich budynek poczekalni przeniesiono na drugą stronę torów, dostawiając go do zbudowanej nieco wcześniej murowanej nastawni kolejowej. Przez kilka powojennych dziesięcioleci dalej pełnił on rolę kasy i poczekalni, lecz wskutek braku należytej opieki stopniowo niszczał. W 2002 roku starą poczekalnię, odznaczającą się wyjątkowo urokliwą „architekturą uzdrowiskową”, wpisano do rejestru zabytków woj. łódzkiego.
Nadpilickie zdrojowiska
Wyjątkowo hojnie obdarowana przez naturę i historię dolina Pilicy od dawna przyciągała turystów i letników. Ale nad Pilicę, o czym dzisiaj mało kto wie, przyjeżdżano także w celach leczniczych. Miejscem takich kuracji był zakład wodoleczniczy w Nowym Mieście nad Pilicą, utworzony w 1874 roku przez doktora Jana Bielińskiego. Był on gorącym zwolennikiem i propagatorem nowatorskiej i modnej wtedy w całej Europie hydroterapii, do której wykorzystał zarówno wody źródlane występujące nad Pilicą, jak i samą Pilicę.
Nowoczesne uzdrowisko doktora J. Bielińskiego było drugim na ziemiach polskich (po Nałęczowie) kurortem opartym na podstawach naukowych i leczącym szeroki zakres schorzeń. Przybywali tu zarówno z kraju, jak i zagranicy kuracjusze cierpiący m.in. na nerwicę, choroby kobiece, schorzenia płuc i narządów trawienia oraz dolegliwości laryngologiczne. Już w 1877 roku z nowomiejskiego zakładu skorzystało ponad 400 pacjentów, a w latach następnych ich liczba stale rosła.
Do ich dyspozycji było prawie 100 pokoi jedno- i wieloosobowych z ciepłą i zimną wodą. Były tu również łazienki, pijalnia wód mineralnych, kryta galeria do spacerów, jadalnia, sala teatralna, czytelnia, poczta i mleczarnia. Wśród pacjentów i gości tutejszego zdrojowiska byli znani literaci, malarze i muzycy: Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz, Maria Rodziewiczówna, Narcyza Żmichowska, Michał Andriolli, Józef Chełmoński i Ignacy Paderewski.
W kurorcie tym kwitło bujne życie kulturalne i towarzyskie: na koncerty w nowomiejskim zakładzie zapraszano znanych śpiewaków operowych i muzyków.
O dużej renomie uzdrowiska w Nowym Mieście świadczy fakt, iż w trakcie sezonu kursował do niego codziennie z Warszawy specjalny omnibus konny. Później kuracjuszom umożliwiono również dojazd ze stacji kolejowych w Skierniewicach i Opocznie. Właściciele zakładu wodoleczniczego i Nowego Miasta rozważali także możliwość uruchomienia żeglugi parowej na Pilicy. Jednakże ich plany się nie powiodły, głównie z powodu trudnych warunków nawigacyjnych na tej rzece.
Kres działalności zakładu wodoleczniczego w Nowym Mieście położyła I wojna światowa: uległ on całkowitemu zniszczeniu wskutek działań wojennych na przełomie 1914 i 1915 roku.
Warto również wspomnieć historię uzdrowiska w Czarnieckiej Górze, położonej w północnej części woj. świętokrzyskiego nad rzeką Czarną Konecką, największym dopływem Pilicy. Oprócz uzdrawiającego, leśno-górskiego mikroklimatu ważnym atutem uzdrowiska było wybijające w nim źródło z wodą o właściwościach leczniczych. Kurowano się tu m.in. na choroby serca, przewodu pokarmowego, kobiece i nerwowe, a także dróg oddechowych.
Ciekawostka
Pilica – rzeka wyjątkowo szybka i kapryśna, z ustawicznie zmieniającym się dnem oraz licznymi, głębokimi starorzeczami, a przez to bardzo trudna do sforsowania, miała odegrać ważną rolę na rubieży obronnej tworzonej przez niemieckie dowództwo latem 1944 roku przed spodziewaną ofensywą Armii Czerwonej ze wschodu. Szczególnie silnie Niemcy ufortyfikowali rejon Tomaszowa Mazowieckiego i sam Tomaszów. Zdecydowały o tym zarówno przesłanki strategiczne, jak też natury ideologiczno-propagandowej.
Na pilickie fortyfikacje złożyły się budowane głównie na lewym brzegu rzeki żelbetowe schrony, rowy przeciwczołgowe, okopy strzeleckie i zasieki z drutu kolczastego. W wielu punktach ulokowano stanowiska dla broni przeciwpancernej i pola minowe. Bezpośrednimi wykonawcami tych robót byli zapędzani do nich przymusowo Polacy. Obronę „Linii Pilicy” powierzono 9 Niemieckiej Armii Polowej pod dowództwem gen. Smillo von Luttwitza. Podczas rozpoczętej 12 stycznia 1945 roku radzieckiej ofensywy na kierunku środkowej Pilicy działał 11 Samodzielny Korpus Pancerny pod dowództwem gen. mjr. Iwana Juszczuka, wchodzący w skład 69 armii, dowodzonej przez gen. płk. Władimira Kołpakczi.
W pobliżu warto zobaczyć:
- Rezerwat przyrody „Niebieskie Źródła”
- Ośrodek Hodowli Żubrów – Smardzewice
- Tajemnicze schrony w Konewce i Jeleniu
Przeczytaj także:
- Ciekawe zabytki na zaniedbanym placu – Spała
- Zabite zwierzęta "promują" Spałę
- Zamek Kazimierza Wielkiego w Inowłodzu
- Romański kościółek w Inowłodzu
- Czarniecka Góra - dawne uzdrowisko. Źródło „Sercówka”
- Skałki Piekło oraz źródlana woda na ...nalewki
- Niebywałe miejsce - Górka „Zgody”, Łęgonice
- Restauracja z "wakeboardingiem" - Łejkówka, Wólka Magierowa
Gdzie można zjeść
W Tomaszowie Maz.:
- Restauracja Mazowiecka - Hotel Mazowiecki
W Spale:
- Tylko nie sola w restauracji Rezydencja Spalska
- Kontrowersyjny wystrój – restauracja „Pod Żubrem”
